Zaburzenia odżywiania


Anoreksja i bulimia to zaburzenia odżywiania. Często pierwsze objawy są trudne do zauważenia, jednak zaburzenia te muszą być leczone. Jeżeli nie zostanie podjęta terapia, anoreksja może doprowadzić nawet do śmierci.

Anoreksja

W anoreksji najczęstsze objawy to: wychudzenie – postępujący zanik tkanek ciała, sucha, łuszcząca się skóra, zasinienie dłoni i stóp, obrzęki dłoni, stóp i twarzy, owłosienie typu lanugo i płodowe, kruche, łamliwe włosy na głowie, wypadanie włosów w dole pachowym i na wzgórku łonowym. Wystąpić może także zwolnienie akcji serca z zastoinową niewydolnością krążenia, niedokrwistość, obniżone ciśnienie krwi, zwolnienie częstości oddechów, zanik miesiączkowania, nietolerancja chłodu – paniczny lęk przed zimnem, wzdęcia, zaparcia, osteoporoza.

Najczęstsze objawy psychiczne to spowolnienie psychoruchowe, potrzeba izolacji, nadwrażliwość na bodźce, powrót do dziecięcych zachowań.

Kryteria diagnostyczne anoreksji

Jadłowstręt psychiczny diagnozuje się wtedy, gdy występują wszystkie 4 wymienione niżej objawy (u dzieci 5 objawów):

  • spadek masy ciała (lub u dzieci – brak przyrostu wagi), prowadzący do wagi ciała co najmniej 15% poniżej prawidłowej lub oczekiwanej w stosunku do wieku i wzrostu (indeks wagi ciała wynosi poniżej 17,5 kg/m2);
  • spadek wagi jest narzucony przez samego chorego przez unikanie tuczącego pożywienia oraz za pomocą jednej z następujących czynności: prowokowanie wymiotów, przeczyszczanie, wyczerpujące ćwiczenia fizyczne, stosowanie leków tłumiących łaknienie lub środków moczopędnych;
  • ocenianie siebie jako osoby otyłej oraz strach przed przytyciem prowadzą do narzucania sobie niskiego progu wagi ciała; obawa przed otyłością występuje w formie natrętnej myśli nadwartościowej;
  • zaburzenia endokrynne, przejawiające się u kobiet zanikiem miesiączkowania, a u mężczyzn utratą zainteresowań seksualnych i potencji (wyjątkiem jest krwawienie z dróg rodnych u kobiet stosujących substytucyjne leczenie hormonalne, najczęściej w postaci przyjmowania tabletek antykoncepcyjnych); stwierdza się również wzrost poziomu hormonu wzrostu i kortyzolu oraz zmiany metabolizmu hormonu tarczycy i zaburzenia wydzielania insuliny.

Terapia anoreksji

Poziom BMI w granicach 10–12 stanowi stan zagrożenia życia. Jest to bezwzględne wskazanie do hospitalizacji i skupienia się na stanie somatycznym pacjentki, włączając elementy pomocy psychologicznej.

Podstawową formą leczenia jest psychoterapia. Optymalne jest połączenie terapii indywidualnej, grupowej i rodzinnej. Jest to jednak niezmiernie trudne do realizacji w rzeczywistości, warto więc rozpocząć od psychoterapii indywidualnej.

Bulimia

W bulimii najczęstsze objawy to: wysuszona skóra, obrzęk tkanki podskórnej, obrzęki miejscowe lub uogólnione, zapalne obrzęki ślinianek przyusznych, uszkodzenie śluzówki przełyku i żołądka, nadżerki tylnej ściany gardła, choroby dziąseł, ubytki szkliwa zębów, owrzodzenie grzbietowej powierzchni dłoni, rozdęcie brzucha, porażenna niedrożność jelit, duszności, zaburzenia rytmu serca. Dochodzi także do zmiany zapisu EKG (bradykardia/tachykardia zatokowa, zaburzenia przewodnictwa, obniżony woltaż załamka P i zespołu QRS, zaburzenia okresu repolaryzacji, przedwczesne pobudzenia ektopowe), postępująca niewydolność krążenia, uszkodzenie organiczne ośrodkowego i obwodowego układu nerwowego, nasilone pragnienie, zwiększone wydalanie moczu, napady drgawek i skurczów mięśniowych.

Najczęstsze objawy psychiczne to depresje i naprzemienne okresy euforii, spowolnienie psychoruchowe, deficyt odporności emocjonalnej, deficyt kontroli impulsów. Wystąpić mogą także nałogi (alkoholizm, narkomania, seksoholizm, pracoholizm).

Kryteria diagnostyczne bulimii

  • występowanie nawracających epizodów przejadania się w krótkim czasie (przynajmniej 2 razy tygodniowo w ciągu 3 miesięcy),
  • utrzymywanie się uporczywej koncentracji na jedzeniu, poczucia przymusu jedzenia,
  • próby przeciwdziałania tyciu przez prowokowanie wymiotów, stosowanie środków przeczyszczających, głodówek, leków zmniejszających łaknienie, moczopędnych, preparatów hormonalnych,
  • nieracjonalne ocenianie siebie jako osoby otyłej, strach przed przytyciem, spadek masy ciała (nie zawsze występujący).

Terapia bulimii

Większość pacjentów może być leczona w warunkach ambulatoryjnych, w poradniach zdrowia psychicznego, ośrodkach psychoterapeutycznych lub w oddziałach dziennych.

Hospitalizacja jest konieczna tylko w przypadkach poważnych powikłań somatycznych, przy zupełnej utracie kontroli nad jedzeniem. Niezbędna jest także w przypadku nasilonej depresji i próby samobójczej.

Podstawową formą leczenia jest psychoterapia – warto rozpocząć od psychoterapii indywidualnej.

Co to jest zaburzenie odżywiania?

Zaburzenia odżywiania należą do zaburzeń psychicznych i wymagają leczenia. To wszelkie jednostki chorobowe, które charakteryzują się problemami z łaknieniem występującymi na tle psychicznym. Pojawiają się wtedy, gdy jedzenie i waga stają się głównym obiektami zainteresowania, którym pacjent podporządkowuje całą swoją aktywność. Takie zachowanie wynika z zaburzeń psychicznych z grupy autoagresywnych, a postawy względem jedzenia często stanowią manifestację niezaspokojonych potrzeb wewnętrznych. Do najczęściej występujących zaburzeń odżywiania należą anoreksja oraz bulimia.

Zaburzenia odżywiania mogą towarzyszyć innym zaburzeniom psychicznym, np. zaburzeniom lękowym, nerwicy natręctw czy też nadużywaniu alkoholu lub narkotyków. Zaburzenia odżywiania wymagają leczenia w formie psychoterapii, a czasem także somatycznego (w celu odwrócenia zmian wywołanych przez niedobór składników odżywczych). Jeśli terapia nie zostanie podjęta, może dojść do niedożywienia, problemów kardiologicznych i innych potencjalnie zagrażających życiu (zaburzenia te charakteryzują się podwyższonym ryzykiem przedwczesnego zgonu). Odpowiednie leczenie pozwala chorym powrócić do zdrowych zwyczajów związanych z jedzeniem i odzyskać zdrowie fizyczne i psychiczne.

Kogo może dotyczyć problem z odżywianiem?

Zaburzenia odżywiania mogą wystąpić u osób w każdym wieku (możliwa jest nawet anoreksja u osób w wieku podeszłym), ale najczęściej dotyczą dziewcząt i kobiet w przedziale od 12 do 35 lat. Szacuje się, że 13% młodych ludzi w wieku do 20 roku życia doświadczyło jakiejś formy zaburzeń odżywiania.

Różne są natomiast statystyki dotyczące dokładnej częstości występowania konkretnych zaburzeń odżywiania – według jednych z nich w pewnym momencie życia na anoreksję choruje do nawet 4% kobiet, a na bulimię i zaburzenia z napadami objadania się zapada do 2% przedstawicielek płci żeńskiej.

Jakie są przyczyny?

Do czynników ryzyka większości zaburzeń odżywiania należą:

czynniki biologiczne:
– bliski krewny z zaburzeniami odżywiania,
– bliski krewny z inną chorobą psychiczną (np. depresja, zaburzenia lękowe, uzależnienie),
– stosowanie diet,
– ujemny bilans energetyczny (spalanie większej liczby kalorii niż ich ilość przyjmowana z pożywieniem),
– cukrzyca typu 1 – aż 25% kobiet z tym typem cukrzycy zapada na zaburzenia odżywiania (często problem zaczyna się od pomijania zastrzyków insuliny, co może być śmiertelnie niebezpieczne),

czynniki psychologiczne:
– perfekcjonizm, zwłaszcza stawianie nierealnych wymagań sobie samemu – jeden z najsilniejszych czynników ryzyka,
– niezadowolenie ze swojego wyglądu,
– wcześniejsze zaburzenia lękowe np. fobia społeczna, lęk uogólniony lub zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne (dotyczy zwłaszcza anoreksji);
– brak elastyczności behawioralnej – zawsze przestrzeganie zasad w dzieciństwie i poczucie, że jest tylko jeden właściwy sposób postępowania,

czynniki społeczne:
– stygmatyzacja z powodu nadwagi,
– dokuczanie, nękanie lub zastraszanie, zwłaszcza z powodu nadwagi,
– internalizacja ideału wyglądu,
– akulturacja (przyjęcie innych niż dotychczasowe wzorców kulturowych) – np. kobiety na Fidżi, dotąd zadowolone ze swojego wyglądu, po trzech latach od wprowadzenia w kraju zachodniej telewizji zaczęły masowo uważać się za zbyt grube, stosować diety, wywoływać wymioty, a u niemal jednej trzeciej stwierdzono ryzyko zaburzeń odżywiania;
– ograniczone kontakty społeczne – samotność i wykluczenie przyczyniają się do zaburzeń, zwłaszcza anoreksji;
– międzypokoleniowa trauma historyczna, jak np. w przypadku Indian amerykańskich, Żydów, którzy przeżyli Holokaust, czy rdzennej ludności państw, które zostały poddane kolonizacji.

Najważniejsze czynniki ryzyka zaburzenia odżywiania polegającego na unikaniu lub ograniczaniu przyjmowania pokarmów (ARFID):
– zaburzenia ze spektrum autyzmu, ADHD oraz niepełnosprawność intelektualna,
– niewyrośnięcie z etapu wybrednego jedzenia,
– współwystępowanie zaburzeń lękowych.

Najważniejsze czynniki ryzyka łaknienia spaczonego:

– inne zaburzenia psychiczne utrudniające funkcjonowanie (np. niepełnosprawność intelektualna, zaburzenia ze spektrum autyzmy, schizofrenia);
– ciąża poprzedzona anemią z niedoboru żelaza lub niedożywieniem; spaczone łaknienie w takich przypadkach to objaw niedoboru składników odżywczych; ustępuje po leczeniu witaminami lub preparatami medycznymi.

Jakie są rodzaje zaburzeń odżywiania?

Najbardziej znanym zaburzeniem odżywiania jest anoreksja, czyli jadłowstręt psychiczny. Problem ten ogólnie powiązany jest z ograniczaniem ilości przyjmowanych posiłków, często dochodzi również intensywne uprawianie sportu. W przypadku anoreksji pacjent postrzega siebie jako osobę z nadwagą, nawet jeśli jest już skrajnie niedożywiony; w związku z tym stara się schudnąć: ogranicza drastycznie liczbę spożywanych kalorii, unika określonych pokarmów, bezustannie monitoruje swoją wagę. Wyróżnia się dwa typy anoreksji: restrykcyjny i bulimiczny. W typie restrykcyjnym chory odchudza się przez ograniczanie spożycia pokarmów, poszczenie lub intensywną aktywność fizyczną, a w typie bulimicznym pacjent jada napadowo, po czym się przeczyszcza wywołując u siebie wymioty, stosując środki przeczyszające lub moczopędne, a także intensywnie ćwiczy.

Zaburzenie to dotyczy najczęściej dziewcząt i kobiet, ale także chłopców a najwyższą zapadalność obserwuje się w grupie wiekowej 15-19 lat (aż 40% przypadków); osoby chore mogą z powodu niedożywienia z czasem doświadczać takich problemów jak kruchość kości, bezpłodność (brak miesiączki) oraz łamliwość włosów i paznokci. Anoreksja w poważnych przypadkach może być chorobą zagrażającą życiu, ponieważ prowadzi do wycieńczenia organizmu.

Spośród wszystkich zaburzeń psychicznych to jadłowstręt psychiczny charakteryzuje się najwyższą śmiertelnością – według badań w ciągu dekady umiera 5% osób chorych (co piąta w wyniku samobójstwa).

Bulimia (żarłoczność psychiczna) to problem nieco inny niż anoreksja – pacjenci mają bowiem, najczęściej, prawidłową masę ciała. Bulimia polega na tym, że osoba chora często ma napady objadania się, podczas których spożywa bardzo dużo pokarmu (przy czym najczęściej są to potrawy, których zwykle unika). Napadowi towarzyszy przeważnie uczucie braku kontroli nad ilością zjadanego pokarmu, a kończy się on dopiero, gdy chory czuje się boleśnie syty. Następnie, aby pozbyć się uczucia przepełnienia oraz nadmiaru kalorii, osoba cierpiąca na bulimię stara się przeczyścić. Sposoby stosowane w tym celu to wywoływanie wymiotów, poszczenie, środki przeczyszczające, środki moczopędne, lewatywy i intensywne ćwiczenia.

W odróżnieniu od anoreksji, bulimia zwykle nie powoduje utraty wagi, w cięższych przypadkach może doprowadzić jednak do zaburzeń równowagi elektrolitów (sodu, potasu i wapnia), co może wywołać udar lub zawał serca. Bulimia dotyka ok. 1% młodych kobiet. Śmiertelność z powodu bulimii jest wyraźnie niższa niż z powodu anoreksji i wynosi 0,17% rocznie (przy czym niemal co piąty zgon jest wynikiem samobójstwa). Podobnie jak przy anoreksji, na bulimię cierpią najczęściej dziewczęta i kobiety (z największą zapadalnością w wieku 16-20 lat).

Zaburzenie z napadami objadania się (BED, ang. binge eating disorder) – polegają na częstym objadaniu się, któremu towarzyszy poczucie braku kontroli nad jedzeniem. Od bulimii zaburzenie to różni się przede wszystkim tym, że po napadzie chory nie próbuje pozbyć się nadmiaru spożytego pokarmu ani spalić nadwyżki kalorii. BED jest najczęstszym zaburzeniem odżywiania – dotyka 1,9% kobiet i 0,3% mężczyzn.

Najczęściej pojawia się w wieku dorastania lub u młodych osób dorosłych, ale może wystąpić także później. Śmiertelność wśród pacjentów z napadami objadania się wynosi 0,33%. Największym zagrożeniem zdrowotnym powodowanym przez to zaburzenie jest otyłość (w badaniu amerykańskim stwierdzono otyłość u 42% osób długotrwale cierpiących na BED), która wiąże się z podwyższoną śmiertelnością. Zaburzenie to raczej nie zwiększa znacząco ryzyka prób samobójczych;

Inne zaburzenia odżywiania:

  • łaknienie spaczone (łac. pica) – jadanie rzeczy niebędących pokarmami (np. piasku, kredy, mydła, papieru, itp.) lub pokarmów nieprzetworzonych (surowa mąka, nieugotowane ziemniaki); zaburzenie to najczęściej pojawia się u dzieci, kobiet w ciąży i osób z innymi zaburzeniami psychicznymi; w zależności od rodzaju spożywanych substancji może prowadzić do niedożywienia, infekcji, uszkodzeń przewodu pokarmowego, a także wiąże się z ryzykiem zatrucia (nawet śmiertelnego);
  • zespół przeżuwania (ruminacji) – rzadko występujące zaburzenie, w którym chory świadomie i celowo cofa niedawno (do 30 minut wcześniej) połknięty pokarm do jamy ustnej, aby jeszcze raz go przeżuć, po czym połyka go lub wypluwa; może występować u niemowląt, u których zwykle mija samoistnie, u starszych dzieci i dorosłych (w ich przypadku przeważnie niezbędne jest leczenie); jeśli często dochodzi do wypluwania pokarmu, zaburzenie to może prowadzić do niedożywienia; osoby dorosłe z zespołem przeżuwania mogą ograniczać ilość przyjmowanego pokarmu (zwłaszcza gdy spożywają posiłki w towarzystwie), co może powodować u nich niedowagę;
  • zaburzenia odżywiania polegające na unikaniu lub ograniczaniu przyjmowania pokarmów (ARFID – Avoidant/Restrictive Food Intake Disorder) – najczęściej rozwija się we wczesnym dzieciństwie (do 7. roku życia), ale może trwać także w życiu dorosłym; dotyka w równym stopniu chłopców i dziewcząt; polega na niechęci do niektórych smaków, zapachów, kolorów lub konsystencji potraw; może prowadzić do niedożywienia, a przez to do niedowagi lub zaburzeń rozwoju, a także negatywnie wpływać na funkcjonowanie społeczne;
  • zespół oczyszczania – osoby z tym zaburzeniem często prowokują u siebie wymioty, stosują środki przeczyszczające, moczopędne lub nadmierną aktywność fizyczną aby wpływać na masę ciała lub jego kształt; w odróżnieniu od chorych na bulimię nie mają napadów objadania się;
  • zespół jedzenia nocnego – polega na przyjmowaniu dużej części pokarmu wieczorem lub w nocy (przynajmniej 25% pokarmu chory zjada po kolacji); u chorych pojawia się przymus jedzenia między kolacją a zaśnięciem lub w nocy (wybudzają się, aby zjeść); zaburzeniu może towarzyszyć bezsenność i obniżenie nastroju; zespół jedzenia nocnego zwiększa ryzyko nadwagi i otyłości i może zaburzać leczenie cukrzycy; cierpi na niego ok. 1,5% populacji, częściej chorują osoby otyłe, odchudzające się, z bulimią, depresją i zaburzeniami snu;
  • ortoreksja – obsesyjne skupienie się na zdrowym odżywianiu w stopniu zakłócającym normalne funkcjonowanie; zaburzenie może polegać na wykluczeniu z jadłospisu pewnych grup produktów z powodu obawy, że są one niezdrowe; to z kolei może prowadzić do niedożywienia, poważnej utraty wagi, stresu i problemów z jadaniem poza domem; u osób z ortoreksją stosowanie diety raczej nie ma na celu wpływu na masę ciała, daje im ono natomiast poczucie wartości, tożsamości i zadowolenia (o ile stosują się do narzuconych sobie reguł);
  • diabulimia – spotykana u osób zmagających się z cukrzycą, które specjalnie manipulują dawkami insuliny tak, aby uniknąć zwiększenia masy ciała;
  • drunkoreksja (inaczej alkoreksja/alkohoreksja) – problem związany z unikaniem spożywania pokarmów po to, aby kalorie, które potem pacjent dostarcza sobie wraz ze spożywanym alkoholem, nie doprowadziły do wzrostu jego wagi;
  • zespół Gourmand (nazywany również zespołem smakosza) – wystąpić może po uszkodzeniu płatów czołowych mózgowia i związany jest z tym, że pacjent zaczyna chcieć jeść jedynie wyrafinowane posiłki;
  • bigorexia – cechuje się obsesją na punkcie własnego ciała, pacjent stara się poprzez ćwiczenia zwiększające masę mięśniową i odpowiednią dietę uzyskać idealną sylwetkę; bigorektyk wierzy, że kiedy osiągnie idealny w swoim wyobrażeniu wygląd, jego życie zmieni się na lepsze: zdobędzie lepszą pracę lub też znajdzie partnerkę; priorytetem, przy dużej ilości wykonywanych ćwiczeń, nie jest zwiększenie aktywności fizycznej tylko osiągnięcie możliwie największej masy mięśniowej.

Jak objawiają się zaburzenia odżywiania?

Większość zaburzeń odżywiania ma pewne wspólne cechy – są nimi przede wszystkim nadmierna koncentracja na swoim wyglądzie, nieprawidłowe nawyki związane ze spożywaniem pokarmów oraz przekonanie o nieprawidłowym obrazie własnego ciała.

Wśród problemów, które mogą przemawiać za tym, że u bliskiej osoby występuje ryzyko zaburzeń odżywiania wymienić można m.in.:

  • zmianę zachowań związanych z jedzeniem (np. unikanie spożywania posiłków wraz z rodziną),
  • utratę masy ciała (typowo pacjent z zaburzeniami odżywiania neguje, jakoby liczył kalorie czy stosował jakąkolwiek dietę),
  • niezadowolenie ze swojego wyglądu,
  • pogorszenie stanu zdrowia (np. gorszy wygląd skóry, pogorszenie kondycji włosów, nieuzasadnione osłabienie czy ospałość),
  • nagłe rozpoczęcie uprawiania intensywnej aktywności fizycznej,
  • wypowiedzi o posiadaniu zdecydowanie zbyt dużej masy ciała (szczególnie niepokojące wtedy, gdy ich autorem jest osoba ze zbyt niską wagą).

Objawy wybranych zaburzeń odżywiania:

Fizyczne objawy anoreksji

  • bardzo duża utrata wagi, a u rosnących dzieci i młodzieży – brak przybierania na wadze, odpowiedniego dla danej grupy wiekowej,
  • szczupły wygląd,
  • nieprawidłowa morfologia,
  • zmęczenie, bezsenność, zawroty głowy, omdlenia,
  • sinienie palców, nietolerancja zimna,
  • problemy z włosami (wypadanie, łamliwość, cienkość),
  • meszek porastający ciało (lanugo),
  • brak miesiączki,
  • zaparcia i bóle brzucha,
  • suchość lub zażółcenie skóry,
  • nieregularny rytm serca, niskie ciśnienie,
  • odwodnienie, opuchlizna kończyn, 
  • zmiany w zakresie zębów i zmiany na skórze dłoni od wywoływania wymiotów.

Emocjonalne i behawioralne objawy anoreksji

  • duże zainteresowanie tematem jedzenia, co czasem może polegać na przygotowywaniu wyszukanych posiłków dla innych, ale nie jadanie ich samemu, kolekcjonowanie przepisów, gromadzenie jedzenia (czasem przybierające formę zaburzeń obsesyjno- kompulsyjnych),
  • częste opuszczanie posiłków lub odmawianie jedzenia,
  • zaprzeczanie uczuciu głodu lub wyszukiwanie wymówek by nie jeść,
  • spożywanie tylko kilku określonych „bezpiecznych” pokarmów (zwykle niskokalorycznych),
  • sztywne trzymanie się rytuałów związanych z jedzeniem (np. wypluwanie pokarmu po jego przeżuciu),
  • niechęć do jadania w towarzystwie,
  • kłamanie na temat ilości spożytego jedzenia,
  • lęk przed przytyciem, który może przekładać się na częste ważenie się lub mierzenie obwodu ciała,
  • częste sprawdzanie w lustrze domniemanych wad wyglądu,
  • narzekanie, że jest się grubym lub że ma się jakieś grube części ciała,
  • zakrywanie się warstwami ubrań (ubiór „na cebulkę”),
  • wrażenie braku emocji, wycofanie społeczne, drażliwość,
  • obniżony pociąg seksualny.

Objawy bulimii

  • niekontrolowane napady jedzenia, a po nich próby pozbycia się nadmiaru pokarmu z organizmu,
  • wywoływanie wymiotów lub nadużywanie środków przeczyszczających lub moczopędnych w celu utraty wagi,
  • częste korzystanie z łazienki po posiłkach,
  • intensywna aktywność fizyczna,
  • częste myślenie o swojej wadze,
  • problemy z zębami, bóle gardła,
  • depresja lub wahania nastroju,
  • poczucie utraty kontroli,
  • powiększone węzły chłonne na szyi i głowie,
  • zgaga, niestrawność, wzdęcia,
  • nieregularne miesiączkowanie,
  • słabość, wyczerpanie, przekrwione oczy.

Powikłania zdrowotne przy bulimii

  • erozja szkliwa na zębach z powodu częstego kontaktu z kwasem żołądkowym,
  • ubytki w zakresie zębów,
  • wrażliwość zębów na zimno lub gorąco,
  • opuchnięcie i bolesność gruczołów ślinowych (od wymiotów),
  • wrzody żołądka, perforacja żołądka lub przełyku,
  • zaburzenia funkcji wydalniczej jelit, odwodnienie,
  • zaburzenia rytmu serca,
  • obniżone libido,
  • zwiększone ryzyko zachowań samobójczych.

Zaburzenie z napadami objadania się

  • napady objadania się,
  • skrępowanie podczas posiłków w towarzystwie, niechęć do jadania w towarzystwie,
  • zmiana diety, np. wykluczanie niektórych typów pokarmów (węglowodanów, mięsa, itp.),
  • gromadzenie jedzenia w nietypowych miejscach,
  • zmiany planu dnia lub tworzenie rytuałów, aby znaleźć czas na sesje objadania się,
  • rezygnacja ze wcześniejszych rodzajów aktywności, wycofanie z relacji ze znajomymi,
  • częste stosowanie diety, bardzo duże zaniepokojenie masą ciała i kształtem sylwetki,
  • częste sprawdzanie w lustrze domniemanych niedociągnięć wyglądu,
  • jadanie w sekrecie dużych ilości pokarmu; poczucie braku kontroli nad możliwością zaprzestania jedzenia,
  • duże odstępstwa od normalnego planu posiłków, np. jedzenie przez cały dzień, bez wyznaczonych pór posiłków; pomijanie posiłków lub jadanie tylko małych porcji; sporadyczne posty lub częste diety;
  • tworzenie rytuałów związanych z jedzeniem (np. jadanie tylko określonych grup pokarmów, nadmierne przeżuwanie, niepozwalanie, aby pokarmy stykały się ze sobą na talerzu);
  • jadanie w samotności z poczucia wstydu ze względu na ilość zjadanego pokarmu;
  • poczucie winy, obrzydzenia lub depresji po objadaniu się; niskie poczucie wartości.
  • zauważalne zmiany masy ciała (w górę i w dół);
  • bóle żołądka, inne niespecyficzne objawy ze strony układu pokarmowego (np. zaparcia, refluks);
  • trudności z koncentracją.

Czym jest alkohoreksja?

Coraz częściej młode kobiety rezygnują z jedzenia, a „zaoszczędzone” w ten sposób kalorie dostarczają w postaci alkoholu. Kobiety cierpiące na to zaburzenie kierują się niezwykle niebezpieczną zasadą: jedz mniej, pij więcej. W obawie przed tyciem ograniczają ilość pożywienia w codziennym menu, aby podczas wieczornego wyjścia z przyjaciółmi móc wypić drinka.

Alkohoreksja dotyczy zarówno kobiet jak i mężczyzn w każdym wieku, którzy troszczą się o wygląd, a jednocześnie nie chcą rezygnować z życia towarzyskiego z częstymi imprezami. Zaburzenie jest groźniejsze dla kobiet, ponieważ ich organizmy nie metabolizują alkoholu tak szybko, ale nie oznacza to, że panowie mogą bez konsekwencji jeść bardzo mało i pić alkohol.

Osoby z alkohoreksją doświadczają podwójnej presji: z jednej strony czują się zobligowane do posiadania szczupłego ciała, a z drugiej nie potrafią odmawiać wieczornych wyjść, których stałym elementem jest picie alkoholu. Zaburzenie sprawia, że nie dostrzegają negatywnych skutków swojego zachowania. Nie ma wątpliwości, że picie alkoholu na pusty żołądek to zły pomysł, ale jednoczesne głodzenie się i picie grozi poważnymi konsekwencjami zarówno zdrowotnymi, w tym psychicznymi.

Alkohoreksja może być początkiem depresji oraz innych zaburzeń odżywiania, takich jak anoreksja czy bulimia. Częste nadużywanie alkoholu to także wysokie ryzyko uzależnienia.

Początkowo mogą to być dolegliwości typowe dla wypicia zbyt dużej ilości alkoholu, takie jak utrata świadomości, zatrucia alkoholowe, kłopoty z pamięcią i koncentracją, urazy podczas imprez, skłonność do agresji po spożyciu alkoholu, odwodnienie. Z czasem nadmiar alkoholu i brak odpowiedniej ilości pożywienia dobrej jakości może doprowadzić do niedożywienia. Niedobór witamin, minerałów i składników odżywczych sprawia, że brakuje nam energii, czujemy się osłabieni, rozdrażnieni, apatyczni, senni. U chorego dochodzi do znacznego spadku wagi z wszystkimi tego konsekwencjami, a także obniżenia sprawności zarówno fizycznej, jak i umysłowej.

Jakie problemy współistnieją z zaburzeniami odżywiania?

Zaburzenia odżywiania dość często nie są jedynym problemem z kręgu zainteresowania psychiatrii, z którym zmaga się pacjent. Nierzadko wraz z nimi, u tej samej osoby, rozpoznaje się np. zaburzenia depresyjne, zaburzenia lękowe, zaburzenia osobowości.

Warto podkreślić, że pacjenci z zaburzeniami odżywiania znajdują się w grupie zwiększonego ryzyka nadużywania i uzależnienia od substancji psychoaktywnych.

Jak diagnozuje się zaburzenia odżywiania?

Przed postawieniem rozpoznania zaburzeń odżywiania konieczne jest wykluczenie innych możliwych somatycznych przyczyn utraty masy ciała czy innych nieprawidłowych zachowań związanych z jedzeniem – w diagnostyce różnicowej uwzględnić należy m.in.: zaburzenia hormonalne (takie jak np. zaburzenia czynności tarczycy czy choroba Addisona), choroby przewodu pokarmowego (takie jak np. celiakia, choroba Leśniowskiego-Crohna, choroba wrzodowa).

Czasami mija pewien czas od rozpoczęcia procesu diagnostycznego do postawienia ostatecznego rozpoznania. Tym bardziej po wykluczeniu przyczyn somatycznych warto skontaktować się z psychoterapeutą. W sytuacji, gdy podejrzewamy, że bliski może mieć zaburzenia odżywiania, pomocy trzeba szukać jak najszybciej, ponieważ ich następstwa niestety mogą być tragiczne w skutkach.

Jakie mogą być konsekwencje zaburzeń odżywiania?

W relatywnie krótkim czasie zaburzenia odżywiania mogą doprowadzić do spustoszenia w całym organizmie. Przykładowo w przebiegu anoreksji dochodzić może do takich konsekwencji, jak: zaburzenia płodności (włącznie z niepłodnością), nasilone zaburzenia rytmu serca, utrata masy mięśniowej, osłabienie kośćca, gwałtowne zmiany nastroju.

Groźna jest także bulimia – w jej przypadku powikłaniami mogą być m.in. takie zaburzenia jak: uszkodzenia szkliwa zębów, zaburzenia elektrolitowe, zaburzenia rytmu serca, uszkodzenia przełyku (powstające wskutek prowokowania wymiotów).

Pacjenci z zaburzeniami odżywiania mają zwiększone ryzyko podejmowania prób samobójczych.

Biorąc pod uwagę opisane wyżej konsekwencje oczywistym jest, że zaburzenia odżywiania nie tylko należy leczyć, ale warto to leczenie rozpoczynać jak najszybciej.

Na czym polega leczenia zaburzeń odżywiania?

Przy długo trwających zaburzeniach rozpoczynamy od wyrównania stanu somatycznego, kolejno włączamy techniki z zakresu terapii poznawczo-behawioralnej i przechodzimy do terapii w nurcie psychodynamicznym. U młodych pacjentów – dzieci i nastolatków – bardzo duże znaczenie w leczeniu zaburzeń odżywiania ma terapia rodzinna (systemowa).

Czasami w leczeniu zaburzeń odżywiania wykorzystywane jest również leczenie farmakologiczne. Jednak nie doprowadzi ono do pełnego wyzdrowienia – do tego niezbędne jest podjęcie psychoterapii. Farmakoterapię w zaburzeniach odżywiania wykorzystuje się przede wszystkim wtedy, gdy obserwowane są u pacjenta objawy dodatkowych zaburzeń psychicznych, np. zaburzeń depresyjnych czy lękowych.

W jakich warunkach powinno się leczyć zaburzenia odżywiania?

Zależy to od stanu pacjenta – w przypadku stabilnych chorych, możliwe jest podjęcia leczenia ambulatoryjnego, wtedy jednak, gdy np. osoba z anoreksją ma skrajnie niskie BMI, konieczna może być hospitalizacja. Przy znacznym wyniszczeniu konieczne może być leczenie w oddziale pediatrycznym lub internistycznym (w zależności od wieku chorego).

Hospitalizacja jest niezbędna, jeśli pacjent:

– waży mniej niż 75% dolnej granicy normy (przeważnie jest to BMI poniżej 15);
– ma zaburzenia krążenia w formie bradykardii i spadku ciśnienia krwi poniżej 90/60 mmHg,
– ma poziom glukozy na czczo niższy niż 60 mg%,
– ma niedobory potasu i fosforu,
– ma obniżoną temperaturę ciała (poniżej 36,5°C).

Przy bulimii hospitalizację zaleca się, jeśli u pacjenta występują:

– bardzo częste napady objadania się i wywoływania wymiotów (codziennie lub częściej),
– znaczne niedobory potasu i fosforu z zaburzeniami krążenia,
– zaburzenia nastroju w formie depresji i myśli samobójczych.

Niektórzy rodzice pacjentów z anoreksją oczekiwaliby, że w szpitalu masa ciała ich dziecka będzie rosła jak najszybciej. Takie podejście jest jak najbardziej zrozumiałe, jednak od strony medycznej zbyt szybki przyrost wagi nie jest korzystny. U osób z anoreksją przybieranie wagi musi odbywać się stopniowo – wtedy, gdy dochodzi do tego zbyt szybko, istnieje ryzyko wystąpienia zagrażającego życiu problemu, którym jest zespół ponownego odżywienia.

Co to jest zespół ponownego odżywienia (refeeding syndrome)?

Zespół szoku pokarmowego, zespół stresu metabolicznego, zespół ponownego odżywienia to nazwy, pod którymi kryje się ostry niedobór elektrolitów połączony z zaburzeniami gospodarki glukozy oraz retencją płynów. Głównym objawem refeeding syndrome jest hipofosfatemia, czyli obniżenie poziomu fosforanów nieorganicznych we krwi.

Podczas okresu głodu dochodzi do spadku stężenia glukozy we krwi, co pociąga za sobą zmniejszenie wydzielanie insuliny, a jednocześnie stymuluje wydzielanie glukagonu. W wątrobie rozpoczyna się proces glikogenolizy, a w tkance tłuszczowej i mięśniowej proces glukoneogenezy. W przypadku niedoboru glukozy organizm zaczyna również wykorzystywać ciała ketonowe oraz wolne kwasy tłuszczowe jako źródło energii. Równocześnie z procesem glikogenolizy oraz glukoneogenezy, z komórek organizmu usuwane są fosforany, magnez oraz potas. Ponowne odżywienie organizmu doprowadzi do wzrostu stężenia glukozy we krwi, a co za tym idzie wytwarzania insuliny. Pojawienie się tego hormonu sprawia, że uruchomiona zostanie synteza glikogenu i białek, a tym samym zwiększa się wychwyt glukozy, potasu, magnezu, wody, witaminy B1 oraz fosforanów. Konsekwencją tego jest niedobór fosforu, magnezu, potasu, witaminy B1, a także sodu i wody. Prowadzi to do poważnych zaburzeń m.in. ze strony układu krążenia czy układu oddechowego.

Bardzo ważnym jest wczesne wykrycie zespołu ponownego odżywienia i niedopuszczenie do jego pogłębiania się, ponieważ stanowi on poważne zagrożenie dla życia.

Osoby szczególnie zagrożone refeeding syndrome to:

– osoby chorujące na nowotwory,
– pacjenci z oddziałów intensywnej terapii,
– pacjenci po zabiegach operacyjnych,
– osoby cierpiące na anoreksję,
– osoby u których w wyniku choroby dochodzi do zaburzeń wchłaniania, m.in. osoby z chorobą Leśniowskiego-Crohna, celiakią,
– alkoholicy.

Jakie są objawy zespołu ponownego odżywienia?

Do głównych należą:

– hipofosfatemia, hipomagnezemia i hipokaliemia,
– zaburzenia pracy serca (m.in. tachykardia, arytmia), które są najczęstszą przyczyną śmierci u osób z refeeding syndrome,
– objawy ze strony układu nerwowego, m.in. drgawki, paraliż, majaczenie,
– objawy hematologiczne, m.in. niedokrwistość, obniżenie odporności,
– objawy wynikające z niedoboru witaminy B1: „suchej” choroby beri-beri (m.in. zaburzenia pamięci), „mokrej” (zaburzenia pracy serca, obrzęki),
– objawy ze strony przewodu pokarmowego: nudności, wymioty, niedrożność porażenna jelit, zaparcia,
– osłabienie mięśni w tym mięśni międzyżebrowych oraz przepony.

Jakie jest rokowanie w zaburzeniach odżywiania?

W przypadku anoreksji, bulimii i zaburzeń z napadami objadania się poprawę w postaci częściowego lub całkowitego ustąpienia objawów obserwuje się u od 50% do nawet 85% spośród wszystkich leczonych. Z drugiej strony należy wyraźnie podkreślić, że zaburzenia odżywiania uznawane są za zaburzenia psychiczne o najwyższej śmiertelności. Dlatego tak ważne jest szybkie reagowanie i poszukiwanie pomocy w sytuacji, gdy podejrzewamy u naszego bliskiego występowanie zaburzeń odżywiania.

Kiedy podejrzewać zaburzenia odżywiania u bliskiej osoby?

Poniżej sygnały świadczące o wysokim ryzyku zaburzeń odżywiania – należy zareagować, gdy nasz bliski:

  1. zaczyna czytać coraz więcej książek dotyczących diet,
  2. regularnie przegląda strony internetowe dotyczące odchudzania lub zaburzeń odżywiania, w tym także propagujące anoreksję lub szczupły wygląd,
  3. stosuje diety-cud,
  4. nagle postanowia przejść na wegetarianizm,
  5. zaczyna coraz częściej wybrzydzać przy posiłkach i odrzuca nawet te potrawy, które wcześniej uwielbiał,
  6. chodzi do toalety bezpośrednio po posiłku,
  7. wielokrotnie w ciągu dnia bierze prysznic, co może sugerować prowokowanie wymiotów i zagłuszanie odgłosów szumiącą wodą,
  8. pytany o wymioty lub biegunkę zasłania się grypą żołądkową,
  9. opuszcza posiłki lub unika jedzenia w towarzystwie innych osób,
  10. kupuje większe niż zwykle ilości jedzenia.

Należy bezzwłocznie udać się po pomoc, gdy nasz bliski:

  1. regularnie pości lub opuszcza posiłki,
  2. odmawia spożywania posiłków z rodziną, chce jeść w samotności,
  3. w przypadku kobiet – nastąpiło zatrzymanie miesiączkowania,
  4. pojawiły się epizody niekontrolowanego objadania się,
  5. zaczyna sięgać po produkty przeczyszczające,
  6. posiada specyfiki na odchudzanie jak środki przeczyszczające lub wspomagające spalanie tłuszczu,
  7. intensywnie ćwiczy, aby spalić wszystkie spożyte kalorie,
  8. uparcie odmawia spożycia produktów, które nie są dietetyczne,
  9. nie zgadza się, aby posiłki przygotowywały inne osoby,
  10. zaczyna ważyć produkty i obsesyjnie liczyć kalorie,
  11. zaczyna unikać spotkań towarzyskich, nie spożywa posiłków nawet z przyjaciółmi.

Jak rozmawiać z osobą bliską, u której podejrzewamy problem z zaburzeniami odżywiania?

Poniżej wskazówki podawane przez National Eating Disorders Association:

  1. podejmij rozmowę na osobności, w odpowiednim (spokojnym) miejscu i bez presji czasu;
  2. używaj komunikatów „ja”, np. „(ja) martwię się, że tak często chodzisz na siłownię”, „(ja) zauważyłam, że już nie jadasz z nami obiadów”; unikaj oskarżeń (np. „Nie jesz!”, „Za dużo ćwiczysz!”), ponieważ wywołują reakcję obronną; trzymaj się tego, co zauważyłeś; możesz dodać obserwacje nie związane z jedzeniem czy masą ciała – osobie chorej łatwiej je będzie przyjąć do wiadomości;
  3. przeprowadź próbę tego, co chcesz powiedzieć – dzięki temu mniej będziesz stresować się i łatwiej sformułujesz wypowiedzi (możesz je sobie spisać);
  4. trzymaj się faktów – spekulacje na temat ewentualnych zaburzeń odżywiania mogą budzić wiele emocji, co może zakłócić rozmowę; zamiast tego mów o zaobserwowanych zachowaniach i zmianach, po czym dodawaj spokojnie, dlaczego one niepokoją cię (np. „zauważyłem, że po posiłkach od razu chodzisz do łazienki i przez to martwię się, że może wywołujesz u siebie wymioty”);
  5. usuń problem stygmatyzacji – przypomnij osobie bliskiej, że przyznanie się do zaburzeń odżywiania czy innego problemu ze zdrowiem psychicznym to żaden wstyd; mnóstwo osób zmaga się z takimi problemami;
  6. unikaj zbyt prostych rozwiązań – kiedy osoba chora słyszy „po prostu przestań” albo „po prostu jedz”, to jej nie pomaga; czuje się sfrustrowana, niezrozumiana i przyjmuje nastawienie obronne;
  7. zachęć osobę bliską do skorzystania z pomocy specjalisty – zaproponuj pomoc w wyszukaniu odpowiedniej osoby; leczenie otrzymane na czas zdecydowanie zwiększa szanse wyzdrowienia;
  8. bądź gotów na negatywną reakcję – wielu chorych cieszy się, że nikt nie zauważył ich problemu; niektórzy mogą reagować złością i wrogością i upierać się, że to ty masz problem; inni mogą bagatelizować to, co mówisz; to normalne reakcje; powtórz, co cię martwi, okaż troskę i zainteresowanie i pozostaw kwestię otwartą.

Jeśli reakcja osoby chorej cię rozczarowała, nie zniechęcaj się. Najważniejsze, że podzieliłeś się z nią swoimi obawami i okazałeś troskę oraz chęć wsparcia. Być może zasiałeś ziarno, które z czasem wykiełkuje w formie sięgnięcia po profesjonalną pomoc psychoterapeuty.

Psychoterapeuta Wrocław
Prof. dr hab. n. med.
Donata Kurpas

Gabinet psychoterapii we Wrocławiu
Stefana Jaracza 69/1
50-305 Wrocław

Psychoterapeuta Donata Kurpas

Szkolenie w zakresie psychoterapii
2006 – ukończone studia podyplomowe Podstawy Psychoterapii – pierwsza część 4-letniego kształcenia; Uniwersytet Jagielloński, Medyczne Centrum Kształcenia Podyplomowego Uniwersytetu Jagiellońskiego
od 2007 – członek Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego, Sekcji Psychoterapii
2008 – ukończone studia podyplomowe Szczegółowe Problemy Psychoterapii – druga część 4- letniego kształcenia; Uniwersytet Jagielloński, Medyczne Centrum Kształcenia Podyplomowego Uniwersytetu Jagiellońskiego

Doświadczenie kliniczne
2005-2008 – psychoterapia treningowa w ramach grupy self (125 godzin) – Ewa Niezgoda, Kraków
od 2007 – gabinet psychoterapii indywidualnej i grupowej: pacjenci z zaburzeniami lękowymi i/lub depresyjnymi, z zaburzeniami odżywiania, terapia par.
2008 – zgrupowanie treningowe (60 godzin) – w ramach szkolenia z zakresu psychoterapii
2008 – trening interpersonalny (40 godzin) – Halina Nałęcz-Nieniewska, Warszawa
2008-2010 – psychoterapia treningowa indywidualna (98 sesji) – Katarzyna Ćwirko-Kusztan, Wrocław
2016 – staż na Oddziale Dziennym Leczenia Nerwic Kliniki Psychiatrii Uniwersytetu Medycznego we Wrocławiu (240 godzin)
2018 – staż na Oddziale Dziennym Psychiatrycznym (Feniks – Sosnowiec) – psychoterapia grupowa zaburzeń psychotycznych i afektywnych (120 godzin)