Anoreksja. Co to jest?

Jakie są objawy anoreksji? Jak można ją rozpoznać?

Anoreksja, inaczej jadłowstręt psychiczny, jest zespołem chorobowym, który przejawia się świadomym ograniczaniem przyjmowania pokarmów i zmniejszaniem kaloryczności posiłków, co prowadzi do znaczącego spadku masy ciała i wychudzenia. Anoreksji towarzyszą liczne powikłania somatyczne, zaburzenia metaboliczne i hormonalne.

Wyróżnia się dwa główne rodzaje anoreksji:

typ restrykcyjny – dominuje głodzenie się. Nie występują tutaj stany objadania się, nadużywania środków przeczyszczających, odwadniających, nie dochodzi do wymiotowania,

typ bulimiczny – dochodzi do niekontrolowanego objadania się, indukowania wymiotów, stosowania środków przeczyszczających.

Do podstawowych objawów anoreksji należą:

• utrata wagi lub brak przybierania na wadze w okresie wzrostu prowadzące do obniżenia masy ciała o co najmniej 15% w stosunku do masy oczekiwanej,
• świadome zachowania ograniczające jedzenie w celu zmniejszenia masy ciała,
• zaburzenia wizerunku własnego ciała i silny lęk przed przytyciem,
• zaburzenia hormonalne, zanik miesiączek, spadek zainteresowań seksualnych.

Dość często błędnie uważa się, że anoreksja łączy się z brakiem apetytu, prawda jest jednak taka, że osoba chora odczuwa głód, ale odmawia jedzenia z obawy przed zwiększeniem wagi. Osoba chorująca na anoreksje ma zaburzone wyobrażenie własnego ciała. Ciągle żyje w przekonaniu, że ma nadwagę lub jest otyła.

Czym różni się anoreksja od zdrowego stylu życia lub restrykcyjnej diety?

Zaburzenia odżywiania, takie jak anoreksja, związane są nie tyle z potrzebą redukcji masy ciała, ile z lękiem przed przytyciem mimo utrzymywania niedowagi. Anoreksja to przewlekłe głodzenie się prowadzące do niedoborów żywieniowych i wyniszczenia. Jedzeniu towarzyszy poczucie winy, obsesyjne monitorowanie kalorii, dyskomfort wywoływany naturalnymi odczuciami fizjologicznymi. Wszelkie prozdrowotne ograniczenia żywieniowe nie prowadzą do spadku masy ciała poniżej należnej, opierają się na diecie zbilansowanej, niepowodującej niedoborów żywieniowych.

Jak rozpoznaje się anoreksję?

Międzynarodowa Klasyfikacja Chorób ICD-10 przedstawia następujące kryteria diagnostyczne anoreksji:

• utrata masy ciała, prowadząca do wagi ciała co najmniej 15% poniżej prawidłowej lub oczekiwanej dla danego wieku i wzrostu chorego;
• stosunek masy ciała jest narzucony przez samego chorego poprzez unikanie tuczącego pożywienia, a ponadto przez prowokowanie wymiotów, stosowanie środków przeczyszczających, wyczerpujące ćwiczenia fizyczne, stosowanie leków tłumiących łaknienie lub środków moczopędnych;
• postrzeganie siebie, jako osoby otyłej oraz strach przed przytyciem, co prowadzi do narzucania sobie niskiego progu masy; obawa przed otyłością występuje w formie natrętnej myśli nadwartościowej;
• zaburzenia endokrynne, przejawiające się u kobiet, zanikiem miesiączkowania, a u mężczyzn utratą zainteresowań seksualnych i potencji. Stwierdza się również podniesienie poziomu hormonu wzrostu oraz zmiany metabolizmu hormonu tarczycy i zaburzenia wydzielania insuliny.
• odmowa utrzymywania masy ciała na poziomie minimalnej masy prawidłowej dla wieku i wzrostu;
• nasilona obawa przed przyrostem masy ciała i przytyciem, nawet w przypadku niedostatecznej masy ciała;
• wpływ nieprawidłowego postrzeganie własnej sylwetki na samoocenę oraz aktualną masę ciała;
• u kobiet po rozpoczęciu miesiączkowani, może wystąpić jej zanik, przez okres co najmniej trzech kolejnych cyklów miesięcznych (jeśli miesiączka występuje tylko w następstwie stosowania hormonów np. estrogenów, kobieta uważana jest za niemiesiączkującą).

Kiedy pojawiają się pierwsze objawy? Jakie to objawy?

Objawy anoreksji z reguły zauważa się w okresie dojrzewania i są związane z nadmierną, niekiedy wręcz obsesyjną koncentracją na własnym wyglądzie i z przesadnym pragnieniem utrzymania szczupłej sylwetki. Nierzadko czynnikiem wyzwalającym jest wcześniejsza otyłość, towarzyszące dojrzewaniu zmiany proporcji ciała lub czyjaś krytyczna uwaga dotycząca wyglądu. Dużą rolę odgrywa obecne u nastolatków nadmierne skupienie na zewnętrznym wyglądzie i wrażliwość na ocenę otoczenia.

Z uwagi na niezwykle groźne konsekwencje związane z anoreksją naprawdę warto znać jej wczesne objawy (sygnały ostrzegawcze), a także najważniejsze czynniki ryzyka (przyczyny, elementy sprzyjające zachorowaniu).

Wśród różnego rodzaju objawów, mogących wskazywać na rozwijającą się anoreksję czy też wysokie ryzyko zachorowania, znajdują się m.in.:

• lęk przed otyłością i „tuczącym pożywieniem”, przejawiający się m.in. nadmierną koncentracją na utrzymywaniu „właściwej” masy ciała i nadmiernym zainteresowaniem tematyką żywieniową;
• zaburzony obraz własnego ciała i związany z nim brak satysfakcji ze swojego wyglądu (przekonanie, że jest się zbyt grubym);
• wskaźnik masy ciała (BMI) poniżej 17,5 (świadczący o niedożywieniu) – przy spadku BMI poniżej 13 konieczna jest już hospitalizacja chorego;
• stosowanie restrykcyjnej diety, spożywanie posiłków w odosobnieniu, zmniejszanie porcji jedzenia, okłamywanie najbliższych co do ilości spożytego pokarmu (np. chora osoba spożywa tylko jeden jogurt lub jabłko dziennie);
• wyczerpujące ćwiczenia fizyczne;
• prowokowanie wymiotów;
• stosowanie środków przeczyszczających i moczopędnych;
• stosowanie środków tłumiących łaknienie;
• występowanie niepokojących objawów somatycznych (zaburzenia hormonalne i metaboliczne, np. zatrzymanie menstruacji).

Anoreksja może przybierać również postać bulimiczną, w której dochodzi do epizodów nadmiernego objadania się, a potem prób pozbycia się zjedzonego pokarmu lub zawartych w nim kalorii przez prowokowanie wymiotów, nadużywanie środków przeczyszczających lub intensywne ćwiczenia.

Warto pamiętać, że osoba, u której rozwija się anoreksja, będzie najczęściej zaprzeczać, że dzieje się z nią coś złego, i przekonywać, że jej działania to przejaw zdrowego trybu życia czy też dążenia do uzyskania optymalnego wyglądu.

Jakie są przyczyny anoreksji?

Dokładna przyczyna anoreksji nie jest poznana. Podobnie jak w przypadku wielu chorób, prawdopodobnie jest to połączenie czynników biologicznych, psychologicznych i środowiskowych.

Przyczyny psychologiczne

Perfekcjonizm w różnych dziedzinach swojego życia, a co za tym idzie, nadmierna koncentracja na własnym ciele. W szkole są to zazwyczaj prymusi. Wielu działaniom, jakie podejmują chorzy towarzyszy lęk przed niepowodzeniem i niepewność sukcesu.

Kolejną charakterystyczną cechą jest zaniżona samoocena. Osoby te opisywane są jako nadwrażliwe, lękliwe, napięte emocjonalnie, podejrzliwe i nieufające innym. Cechuje je negatywna postawa wobec samych siebie, nadwrażliwość na krytykę, poczucie beznadziejności.

Niektóre osoby z anoreksją mogą wykazywać cechy obsesyjno-kompulsywne, które ułatwiają trzymanie się ścisłej diety i rezygnację z jedzenia mimo głodu. Mogą mieć skrajną skłonność do perfekcjonizmu, która prowadzi do przekonania, że nigdy nie są wystarczająco szczupli. Mogą też odczuwać wysoki poziom lęku i angażować się w restrykcyjne jedzenie, aby go zmniejszyć.

Przyczyny biologiczne

Chociaż nie jest jeszcze jasne, które geny są zaangażowane, mogą wystąpić zmiany genetyczne, które zwiększają ryzyko wystąpienia anoreksji u niektórych osób. Niektórzy mogą mieć genetyczne skłonności do perfekcjonizmu, wrażliwości i wytrwałości – wszystkie cechy związane z anoreksją.

Przyczyny środowiskowe

Za jedną z głównych przyczyn anoreksji uważa się powszechny kult piękna i szczupłej sylwetki. Promowanie w środkach masowego przekazu patologicznie szczupłych modelek, nadmiernej aktywności fizycznej i stereotypu, że osoby tylko o najmniejszym rozmiarze ubrań mogą odnieść sukces w życiu, ogromnie wpływa na jakość przeżywania w okresie adolescencji.

W pogoni za aktualnymi trendami rozpoczyna się stosowanie diet odchudzających, uprawianie przesadnej aktywności fizycznej i kolejno sięganie po leki przeczyszczające w celu osiągnięcia wymarzonej sylwetki. Istnieje również przekonanie, że dbałość o swoje ciało jest równoznaczna z unikaniem wielu chorób. Jest w tym oczywiście racja, ale przesadne pielęgnowanie ciała i zdrowia również działa w przeciwnym kierunku i może powodować określone zaburzenia, co więcej zamyka codzienne funkcjonowanie i w tym relacje w błędnym kole nieustającej kontroli i poczucia bezsilności.

Jakie są czynniki ryzyka anoreksji?

Anoreksja występuje najczęściej u dziewcząt i młodych kobiet. Jednakże, coraz częściej to zaburzenie odżywiania obserwowane jest również u młodych chłopców i mężczyzn – prawdopodobnie wynika to z rosnącej presji społeczeństwa.

Rzadko anoreksja występuje u osób po 40. roku życia. Nastolatki mogą być bardziej narażone ze względu na wszystkie zmiany, jakie zachodzą w ich ciałach w czasie okresu dojrzewania. Ponadto, presja rówieśników oraz wrażliwość na krytykę i przypadkowe komentarze odnoszące się do wagi i sylwetki również mogą wpłynąć na rozwój jadłowstrętu.

Pozostałe czynniki ryzyka anoreksji to:

• czynniki genetyczne – zmiany w określonych genach mogą narazić niektóre osoby na większe ryzyko anoreksji. U osób z krewnym pierwszego stopnia – rodzicem, rodzeństwem – z zaburzeniem, występuje zwiększone prawdopodobieństwo rozwoju anoreksji;
• dieta – dieta stanowi czynnik ryzyka rozwoju zaburzeń odżywiania. Istnieją mocne dowody na to, że wiele objawów anoreksji to w rzeczywistości objawy głodu; głód wpływa na funkcjonowanie centralnego układu nerwowego, w tym zmiany nastroju, zaburzenia myślenia, niepokój i zmniejszenie apetytu; głód i utrata masy ciała mogą zmienić sposób pracy centralnego układu nerwowego u osób wrażliwych, co może utrwalić restrykcyjne zachowania żywieniowe i utrudnić powrót do normalnych nawyków żywieniowych;
• sytuacje stresowe – niezależnie od tego, czy jest to nowa szkoła, dom czy praca, rozpad związku, śmierć lub choroba bliskiej osoby, zmiana może wywołać stres emocjonalny i zwiększyć ryzyko anoreksji.

Kiedy trzeba leczyć anoreksję?

Leczenie najlepiej rozpocząć jak najwcześniej, kiedy tylko pojawią się niepokojące objawy. Zapobiega to utrwalaniu się nieprawidłowych schematów zachowań i myślenia, wystąpieniu powikłań somatycznych. Na wczesnym etapie choroby łatwiej też o pełne jej wyleczenie.

Do kogo zwrócić się o pomoc?

W przypadku obserwowanej utraty masy ciała, zmienionych zachowań i sposobu odżywania wstępnej pomocy możemy oczekiwać od lekarza rodzinnego, który poza oceną stanu fizycznego pomoże wykluczyć inne, potencjalne choroby somatyczne: choroby tarczycy, cukrzycę, chorobę Addisona, chorobę Leśniowskiego-Crohna, wrzodziejące zapalenie jelit, reumatoidalne zapalenie stawów, nowotwór. W dalszej kolejności postępowaniem leczniczym powinien kierować psychoterapeuta, w razie potrzeby psychiatra oraz dietetyk specjalizujący się w terapii zaburzeń odżywiania.

Jak leczone są osoby z anoreksją?

Leczenie często dotyczy nie tylko osoby chorej, ale również jej rodziny i bliskich. Leczenie jest długim procesem i wymaga zaangażowania kilku specjalistów – internisty, psychologa, psychiatry, dietetyka wyspecjalizowanego w zaburzeniach odżywiania, fizjoterapeuty i personelu pielęgniarskiego, przy zaburzeniach hormonalnych, kardiologicznych lub metabolicznych także specjalistów z poszczególnych dziedzin. Podstawowym celem leczenia jest przywrócenie prawidłowej masy ciała, wyrównywanie niedoborów żywieniowych, a niekiedy również leczenie fizycznych następstw długotrwałego niedożywienia. Równolegle prowadzona jest psychoterapia ukierunkowana na zmianę przekonań, nieprawidłowych wzorców myślenia, wyobrażeń dotyczących obrazu własnej osoby, znaczenia wyglądu oraz poprawę relacji intra- i interpersonalnych. Ważnym uzupełnieniem oddziaływań jest terapia rodzinna, która pozwala wywrzeć właściwy wpływ na codzienne środowisko pacjenta oraz wesprzeć go w codziennym radzeniu sobie z chorobą.

W tym długotrwałym procesie bardzo pomocne są też formalne i nieformalne grupy wsparcia.

Czy hospitalizacja może być konieczna?

Hospitalizacja jest konieczna, gdy niedożywienie doprowadza do stanu bezpośrednio zagrażającego życiu. Bezzwłocznie leczenie szpitalne należy podjąć w przypadku spadku masy większego niż 75% dolnej granicy normy, przy poważnych zaburzeniach elektrolitowych, spadku ciśnienia, zaburzeniach rytmu serca. Przy znacznym wyniszczeniu pierwsze etapy wyrównywania niedoborów żywieniowych powinny być prowadzone w warunkach szpitalnych. Hospitalizacja psychiatryczna bywa konieczna przy współwystępowaniu objawów depresji, tendencji samobójczych lub objawów psychotycznych. Leczenie w warunkach szpitalnych warto także rozważyć, gdy mimo terapii ambulatoryjnej postępuje utrata masy. Pomocne tu mogą być wyspecjalizowane ośrodki leczenia zaburzeń odżywiania. W czasie kilkumiesięcznego pobytu prowadzone jest kompleksowe leczenie obejmujące różne formy psychoterapii, edukacji oraz terapię żywieniową.

Anoreksja u mężczyzn

Anoreksja u mężczyzn stanowi ok. 6% wszystkich przypadków choroby, ale zaznacza się, że dane te mogą być zaniżone. Powszechnie uznaje się, że jest to choroba kobiet, a mężczyźni rzadziej zgłaszają się do lekarza. Z tego powodu trudno jest ustalić faktyczny odsetek mężczyzn zmagających się z anoreksją. Wiele wskazuje na to, że zaburzenia odżywiania u mężczyzn to znacznie bardziej powszechny problem, niż się zwykle uważa.

Przyczyny anoreksji u mężczyzn

Istnieje kilka teorii odnośnie do anoreksji u mężczyzn. Rozwój choroby może mieć związek z obecną w mediach presją bycia szczupłym i umięśnionym. Wielu mężczyzn stara się dorównać wzorcom męskiego piękna, zwalczając tkankę tłuszczową i intensywnie ćwicząc. U kobiet anoreksja nierzadko jest powiązana z molestowaniem seksualnym. Ten problem jest rzadszy wśród mężczyzn, dlatego nie ustalono jeszcze, czy bycie ofiarą przemocy seksualnej może mieć znaczenie w rozwoju anoreksji. Wiadomo jednak na pewno, że dużą rolę w rozwoju choroby ma potrzeba kontroli. Mężczyźni, którzy mają poczucie braku wpływu na swoje życie często zaczynają szukać sposobu na zwiększenie kontroli. Najprostsze wydaje się świadome ograniczanie spożywanego jedzenia. Takie działanie pozwala na zredukowanie odczuwanego niepokoju.

Objawy anoreksji u mężczyzn

Kliniczne objawy anoreksji są takie same jak u kobiet. Jednak istnieje też kilka różnic. Rzadziej notuje się u mężczyzn epizody bulimiczne. Mężczyźni są z reguły bardziej aktywni, ale zgłaszają więcej dolegliwości somatycznych. Są oni często nieaktywni seksualnie lub żyją w poczuciu konfliktu ze swoją homoseksualnością. To właśnie u homoseksualnych mężczyzn anoreksja zdarza się częściej. Niejednokrotnie odnotowuje się także istniejącą przed zachorowaniem nadwagę. Przyczyny psychologiczne i osobowościowe są podobne jak u kobiet.

Symptomy anoreksji u mężczyzn:

• bóle i zawroty głowy, omdlenia,
• wyraźny spadek wagi,
• spożywanie bardzo małej ilości pokarmu,
• pozorowanie jedzenia i kłamanie na temat ilości spożytych produktów,
• obsesyjne ćwiczenie,
• stosowanie środków przeczyszczających, wywoływanie wymiotów,
• obsesja na punkcie wagi i wyglądu,
• depresja, wahania nastroju,
• zmęczenie, apatia,
• wycofanie w relacji z innymi ludźmi.

Nieleczona anoreksja prowadzi do zaburzeń hormonalnych. U kobiet skutkuje to niepłodnością, a u mężczyzn prowadzi to do obniżenia stężenia testosteronu i gonadotropin. Pomimo powrotu do prawidłowej wagi ciała, obserwuje się przypadki także trwałej niepłodności wśród mężczyzn.

Inne następstwa anoreksji u mężczyzn to:

• zaburzenia rytmu serca,
• niskie ciśnienie krwi,
• niski poziom potasu i magnezu w organizmie – może on prowadzić do problemów z sercem,
• osłabienie mięśnia sercowego i większe ryzyko niewydolności serca,
• osteoporoza – choroba powoduje kruchość i łamanie się kości,
• problemy ze strony układu pokarmowego: zaparcia, ból żołądka, wrzody,
• choroba nerek i wątroby,
• odwodnienie,
• anemia.

Bez podjęcia leczenia anoreksja może spowodować wyniszczenie organizmu oraz śmierć.

Leczenie anoreksji u mężczyzn

Sposób leczenia anoreksji u mężczyzn nie odbiega od metod stosowanych w leczeniu kobiet. Ogromnie ważne jest zastosowanie terapii chorób towarzyszących anoreksji. Podstawą leczenia jest jednak psychoterapia. Leczenie jest zwykle długotrwałe. W leczeniu stosowana jest również hospitalizacja, którą wykorzystuje się również w przypadku, kiedy niska waga zagraża zdrowiu lub życiu pacjenta.

Niestety, niewielu mężczyzn poddaje się leczeniu. Według danych szacunkowych tylko jeden na dziesięciu mężczyzn szuka profesjonalnej pomocy w walce z chorobą.

Co zrobić, gdy bliska mi osoba ma niepokojące objawy, ale twierdzi, że nic złego się z nią nie dzieje?

Osoba z zaburzeniami odżywiania w początkowym okresie może nie zdawać sobie sprawy z tego, że jest chora. Może też minimalizować lub ukrywać objawy. Jest to element choroby. Najbliższym czasami również trudno jest zobaczyć objawy. Jak tylko problem zostanie zauważony, zadaniem rodziców, opiekunów czy bliskich jest aktywne wspieranie w podjęciu decyzji o szukaniu pomocy specjalistycznej i szybkie jej znalezienie. Wsparcie może być potrzebne niezależnie od wieku osoby dotkniętej chorobą.

Co można zrobić, aby uzyskać pomoc?

Jeśli chcesz uzyskać pomoc dla siebie lub bliskiej ci osoby, możesz:

• Porozmawiać z osobą, której ufasz – przyjacielem, członkiem rodziny, nauczycielem czy psychologiem lub pedagogiem szklonym (jeśli jesteś uczniem) – to dobry pierwszy krok, żeby poprosić o pomoc i wsparcie w szukaniu pomocy.
• Porozmawiać z profesjonalistą. Może to być:

1. twój lekarz rodzinny, pediatra lub lekarz internista – podczas wizyty powiedz, co cię martwi, lekarz oceni twój stan zdrowia fizycznego, sposób odżywiania się, zbierze dokładny wywiad. W razie potrzeby zleci wykonanie badań diagnostycznych (krwi, moczu, serca i inne) i poradzi, jaki zrobić kolejny krok. W tym celu możesz zgłosić się do swojej przychodni POZ lub po uzyskaniu skierowania od lekarza rodzinnego do specjalistycznej przychodni lekarskiej. Jeśli jesteś osobą niepełnoletnią wizyta lekarska może się odbyć, jeśli towarzyszy ci rodzic lub twój opiekun prawny.

Ważne! Wyniki badań laboratoryjnych mogą być prawidłowe przy znacząco złym stanie odżywienia i nie wykluczają rozpoznania zaburzeń jedzenia.

2. psycholog / psychoterapeuta – najlepiej wyspecjalizowany w leczeniu osób z zaburzeniami jedzenia – zbierze dokładny wywiad, oceni twój stan psychiczny i emocjonalny, nasilenie zaburzeń odżywiania, w razie potrzeby przeprowadzi badania psychologiczne. Jeśli zostanie postawiona wstępna diagnoza zaburzeń jedzenia, skieruje cię do lekarza psychiatry. Po konsultacji psychiatrycznej i postawieniu diagnozy może pomóc ci w wyborze formy psychoterapii i/lub poprowadzi ją.

W tym celu możesz zgłosić się do:

• Poradni Pedagogiczno-Psychologicznej (PPP), jeśli jesteś uczniem szkoły podstawowej, gimnazjum lub liceum – w swojej szkole lub w Internecie możesz dowiedzieć się, gdzie znajduje się PPP obejmująca rejon twojej szkoły lub specjalizująca się np. w zaburzeniach jedzenia
• Poradni Zdrowia Psychicznego (PZP) dla dzieci i młodzieży
• Poradni Zdrowia Psychicznego dla dorosłych — jeśli jesteś osobą dorosłą
• poradni prowadzonych przez fundacje lub dowiedzieć się w Urzędzie Gminy lub Urzędzie Dzielnicy, czy i gdzie oferują pomoc dla osób z zaburzeniami jedzenia.

3. lekarz o specjalizacji psychiatra dzieci i młodzieży lub psychiatra

Nie stygmatyzujmy chorych i ich bliskich!

W sytuacji wystąpienia zaburzeń odżywiania bardzo często niestety, osoby z najbliższego lub dalszego otoczenia ulegają pokusie napiętnowania chorego czy też jego rodziny, np. poprzez obarczanie ich winą za zaistniałą sytuację, niesprawiedliwe ocenianie i krytykowanie, najczęściej za pomocą krzywdzących stereotypów. 

Pamiętajmy: „Ani osoba z zaburzeniami jedzenia ani jej rodzina nie są odpowiedzialni za rozwój zaburzenia. Mogą natomiast skutecznie wspierać się w szukaniu pomocy, tym samym przyspieszając proces postawienia odpowiedniej diagnozy i rozpoczęcia właściwego leczenia, co jest warunkiem powrotu do zdrowia”