Osobowość to wszystkie dyspozycje i cechy psychiczne oraz fizyczne osoby, ukształtowane dziedzicznie i przez środowisko. Cechy osobowości to: intelekt, uczucia, wola, napęd psychoruchowy. Osobowość łączy się z poczuciem tożsamości, poczuciem bycia sobą, niezależnością od zmiennych okoliczności. Do najważniejszych źródeł rozwoju osobowości zalicza się: wczesnodziecięce doświadczenia, modelujące zachowania osób dorosłych, typ układu nerwowego, styl wychowawczy rodziny, inne środowiska wychowawcze, np. szkoła, czynniki kulturowe, decyzje okresu dojrzewania.
Specyficzne zaburzenia osobowości dotyczą sposobu funkcjonowania danej osoby. Zazwyczaj obejmują kilka wymiarów osobowości i zaburzenia zarówno w sferze indywidualnej jak i społecznej. Pojawiają się w okresie późnego dzieciństwa lub w wieku młodzieńczym i trwają w wieku dojrzałym.
Cechy zaburzeń osobowości obejmują cały zakres tego „jaki ktoś jest” a więc: uczuciowość, pobudliwość, kontrolę impulsów, sposoby postrzegania rzeczywistości, sposoby myślenia, styl relacji z innymi ludźmi.
Powstanie zaburzenia osobowości jest konsekwencją oddziaływania niekorzystnych czynników biologicznych, genetycznych i psychospołecznych (często zaniedbania i odrzucenia przez opiekunów). Do niedawna uwaga badaczy koncentrowała się na aspektach rodzinnych (np. niekorzystny przebieg różnych etapów rozwoju, brak zaspokojenia potrzeby bezpieczeństwa, wzmożony poziom napięć i konfliktów w rodzinie). Aktualnie coraz większe zainteresowanie budzą czynniki genetyczne. Pierwsze symptomy zaburzeń osobowości obserwuje się zwykle w późnym dzieciństwie lub w wieku młodzieńczym, choć rozpoznawane są najczęściej w okresie dorosłości. Wynika to z założenia, że w ramach kształtowania się psychiki młodego człowieka może rozwinąć się umiejętność konstruktywnego radzenia sobie z napotkanymi trudnościami i postrzegane w okresie adolescencji nieprawidłowości mogą nie rozwinąć się w formie zaburzeń osobowości.
Najczęściej w oparciu o szczegółowy wywiad psychiatryczny zebrany od pacjenta i w miarę możliwości od bliskich. Uzupełnieniem może być przeprowadzenie testów psychologicznych. Należy również wykluczyć obecność innych zaburzeń psychicznych lub zmian chorobowy w tym uszkodzenia mózgu, które mogą stanowić przyczynę niekorzystnych zachowań.
Wyróżnia trzy grupy zaburzeń osobowości, które poniżej zostały pogrupowane ze względu na cechy wspólne:
Osobowość paranoiczna – dana osoba podejrzewa innych o wykorzystywanie, szkodzenie jej, mimo, że nie ma na to dowodów. Cały czas zastanawia się nad lojalnością przyjaciół lub współpracowników. Odczytuje różne zachowania jako ukryte zniewagi, chowa urazy, trudno jej wybaczać. Łatwo się złości i atakuje w odpowiedzi na coś, co postrzega jako atak na swoje dobre imię, choć inni tego tak nie widzą. Ma nawracające podejrzenia niewierności partnera/partnerki bez wystarczających dowodów. Rzadko szuka pomocy z powodu swojej nieufności. Pacjenci cierpiący na to zaburzenie osobowości są nadmiernie podejrzliwi i przekonani o tym, że inni ludzie chcą im zrobić krzywdę. Z tego powodu są skryci i niechętnie opowiadają o sobie innym. Mogą oni zauważać zniewagę w zachowaniach i słowach, które wcale nie miały nieść takiego przekazu. Do tego osoby z paranoicznym zaburzeniem osobowości raczej nie są skłonne do wybaczania. Niełatwe może być życie z osobą o osobowości paranoicznej, ponieważ to często w stronę partnera/partnerki kierowane są (zwykle nieuzasadnione) podejrzenia dotyczące niewierności.
Osobowość schizoidalna – osoby o tym typie osobowości są indywidualistami, wykazują cechy i zachowania aspołeczne. Nie wchodzą w bliższe związki uczuciowe (ani żadne inne) z innymi ludźmi. Wolą pracować i spędzać czas w pojedynkę, czasami całkowicie poświęcają się jakiemuś hobby lub pracy traktowanej jako posłannictwo. W niewielkim stopniu interesuje ich życie erotyczne i kontakty towarzyskie. Nie mają przyjaciół, znajomych. Kontakty utrzymują wyłącznie z krewnymi pierwszego stopnia. Potrafią być niemili i opryskliwi, jeśli ktoś – w ich mniemaniu – zakłóca ich samotność i spokój. Cechują ich dziwne przekonania, magiczne myślenie odstające od norm kulturowych (telepatia, szósty zmysł, widzenie aury), niezwykłe doznania zmysłowe oraz nietypowa mowa i myślenie (metaforyczne, stereotypowe, dziwne), podejrzliwość oraz cechy paranoidalnego myślenia, nieadekwatne lub ograniczone emocje. Często towarzyszy jej również nadmierny lęk społeczny, który nie mija po zacieśnieniu relacji i jest związany z lękami paranoidalnymi (a nie negatywną oceną siebie).
Osobowość antyspołeczna – osoba z tym zaburzeniem osobowości nie potrafi dostosować się do norm społecznych. Co istotne nie odczuwa w związku z tym wyrzutów sumienia albo w bardzo niewielkim stopniu. Zwykle oszukuje i okłamuje innych, aby osiągnąć swoje cele. Jest impulsywna- nie jest w stanie panować nad emocjami, łatwo się irytuje, może być agresywna. Zupełnie nie przejmuje się ryzykiem lub własnym bezpieczeństwem. Jest nieodpowiedzialna, nie potrafi utrzymać stałej pracy, nie spłaca swoich długów. Dodatkowo często nadużywa różnych substancji psychoaktywnych (alkoholu czy narkotyków). Ważną cechą jest też utrata poczucie umiaru i brak refleksji co do własnego, niezgodnego z panującymi normami społecznymi, zachowania.
Osobowość histrioniczna – osoba z tym zaburzeniem stale chce być w centrum uwagi, prowokuje emocjonalnie lub seksualnie, aby zwrócić na siebie uwagę. Mówi i zachowuje się w sposób dramatyczny. Wygłasza zdecydowane opinie, ale nie potrafi ich uzasadniać. Łatwo poddaje się wpływom innych. Jej emocje szybko zmieniają się. Jest bardzo zaabsorbowana swoim wyglądem zewnętrznym. Myśli, że jej relacje są bliższe niż ma to miejsce w rzeczywistości. Ze stałą potrzebą znajdowania się w centrum uwagi wiążą się zachowują niestosowne, np. bardzo uwodzicielskie lub nacechowane podtekstami seksualnymi. Uwagę zwykle przyciąga zbytnia teatralność w zachowaniu oraz interpretowanie kontaktów międzyludzkich nadmiernie intymnie.
Osobowość borderline (z pogranicza) to obecnie coraz częściej diagnozowane zaburzenie osobowości. Istnieje w nim bardzo cienka granica między miłością a nienawiścią. W krótkim czasie nastrój danej osoby może oscylować od euforii do skrajnej rozpaczy, a uczucia do danej osoby lub grupy osób zmieniają się diametralnie. W jednej chwili dana osoba może wyznawać komuś miłość, a w następnej chwili rzucić się na nią z gniewem i wymówkami. Pacjenci z tym typem zaburzeń osobowości mają skłonność do podejmowania impulsywnych, ryzykownych zachowań, takich jak hazard, nadużywanie substancji odurzających i nadmierna, ryzykowna aktywność seksualna. Jednym z głównych symptomów jest intensywny lęk przez porzuceniem. Zwykle obserwuje się w wywiadzie u pacjentów z borderline burzliwe związki z innymi ludźmi, a podczas terapii – niestabilny obraz siebie. Emocje są bardzo intensywne i zmienne, a nastrój tych pacjentów jest zwykle drażliwy (dysforyczny). Przewodnim tematem pierwszych spotkań podczas terapii jest uporczywe poczucie pustki. Pacjent odczuwa silną złość z powodu obiektywnie niewielkich trudności. Przejawia zachowania impulsywne i autodestrukcyjne. Może wykazywać zachowania samouszkodzające i samobójcze oraz przejściowe objawy paranoidalne, a w stresie traci kontakt z rzeczywistością. Nie tylko samym pacjentom z zaburzeniem osobowości typu borderline żyje się trudniej – problemy związane z tym zaburzeniem odczuwa też najbliższe otoczenie chorej osoby. Najbardziej obrazowe w przypadku tej kategorii będzie określenie „od miłości do nienawiści”. Typowe dla tego rodzaju zaburzeń osobowości przechodzenie z jednego stanu uczuciowego w drugi (wyznania miłości poprzeplatane atakami nienawiści) są trudne do wytrzymania dla pozostających w relacjach z pacjentem osób, które mają zdrową strukturę osobowości. Niejednokrotnie w gabinetach psychoterapeutów pojawiają się więc bliscy pacjentów, straumatyzowani relacjami „na krawędzi”.
Osobowość narcystyczna – osoba z tym zaburzeniem przegląda się w opinii innych „jak w lustrze”. Przywiązuje decydujące znaczenie sukcesom, władzy, idealnej miłości, sławie jako wyznacznikom wartości. Wyolbrzymia swoje sukcesy i talenty, oczekuje ciągłych pochwał i podziwu. Wierzy, że zasługuje na specjalne traktowanie. Nie potrafi odczytywać emocji innych ludzi, brak jej empatii. Wykorzystuje relacje do własnych celów. Jest zazdrosna, wierzy też, że jej zazdroszczą. Stawia sobie nierealistyczne cele. Łatwo ją zranić, ponieważ ma kruche poczucie własnej wartości i wszechogarniające uczucie pustki. Często nadużywa substancji psychoaktywnych (alkohol, narkotyki), może cierpieć na depresję, mieć myśli i zachowania samobójcze, trudności w relacjach rodzinnych oraz problemy w relacjach zawodowych. Również w przypadku tego zaburzenia osobowości dochodzi do traumatyzacji osób bliskich. Podporządkowanie, niezwracanie uwagi na potrzeby i uczucia bliskich, stałe oczekiwanie „bycia w gotowości” i odpowiadania na potrzeby pacjenta, są przyczyną stopniowego niszczenia struktur osobowości i traumatyzacji u bliskich. W gabinetach psychoterapeutów konsultujemy osoby, które poszukują powrotu do „dawnej siły” po niszczących związkach z osobami z tym typem zaburzeń osobowości.
Osobowość unikająca (lękliwa) – osoby o tym typie osobowości unikają kontaktów społecznych i towarzyskich z powodu obawy przed krytyką i odrzuceniem. U źródeł takiego zachowania leży ich niska samoocena i lęk przed negatywną oceną innych. Osoby z tym zaburzeniem wolą nie wchodzić w żadne relacje niż narazić się w ich wyniku na rozczarowanie. Dana osoba woli pracować sama, ponieważ boi się krytyki, braku aprobaty, odrzucenia. Nie angażuje się w relacje, dopóki nie jest pewna, że jest lubiana. Jest wycofana w intymnych relacjach, ponieważ boi się zawstydzenia lub ośmieszenia. Absorbuje ją myślenie o tym, że zostanie skrytykowana w sytuacjach społecznych. Jest wycofana w nowych relacjach, ponieważ czuje się nieadekwatna. Widzi siebie jako niedostosowaną, nieatrakcyjną, gorszą od innych. Nie jest gotowa podejmować ryzyko, czy próbować nowych rzeczy, ponieważ boi się porażki.
Osobowość zależna to zaburzenie osobowości polegające na nadmiernej niesamodzielności danej osoby w dorosłym wieku, bez wyraźnej przyczyny (na przykład złego stanu zdrowia). Pacjenci mają trudność z wyrażeniem własnego zdania i podjęciem samodzielnej decyzji. Domagają się nieustannego wsparcia, pomocy i opieki, podejmowania decyzji za nich. Są przekonani, że bez pomocy innych ludzi nie poradzą sobie. Cechuje ich bierność i wyuczona bezradność. Dana osoba potrzebuje wielu zapewnień innych osób, aby podejmować drobne decyzje życia codziennego. Potrzebuje innych, aby przejęli odpowiedzialność za większość obszarów jej życia. Jest nieasertywna (z lęku przed utratą wsparcia i akceptacji). Nie potrafi sama inicjować projektów, ponieważ brakuje jej wiary w siebie, a nie motywacji czy energii. Czuje się bezradna, kiedy jest sama. Boi się, że nie poradzi sobie bez wsparcia drugiej osoby. Kiedy jej związek kończy się natychmiast szuka kolejnego. Jest zaabsorbowana lękiem przed samotnością i tym, że nie da sobie rady. Pacjenci oczekują od innych nieustannego wsparcia i opieki, a potrzeby te są tak duże, że dla ich zaspokojenia chorzy gotowi są znosić nawet nasilony dyskomfort.
Osobowość anankastyczna – polega na nadmiernym trzymaniu się sztywnych reguł, braku elastyczność i spontaniczności. Osoby z tym zaburzeniem cechuje nadmierny perfekcjonizm, potrzeba kontroli. Wynika to z lęku przed zmianami, który czasami jest tak silny, że osoba z tym zaburzeniem osobowości rezygnuje z kontaktów towarzyskich. Pacjent jest zaabsorbowany listami, regułami. Wykazuje perfekcjonizm uniemożliwiający ukończenie zadań. Zwykle osoba z tym zaburzeniem jest oddana pracy, ale równocześnie wyklucza z codziennego życia wszelkie przyjemności i czas wolny. Jest nadmiernie sumienna i patologicznie skrupulatna. Jej standardy moralne są sztywne i nienegocjowalne. Nie potrafi wyrzucić starych rzeczy nawet, gdy nie przedstawiają wartości sentymentalnej. Nie potrafi zlecać swojej pracy, o ile ktoś nie działa dokładnie według jej wytycznych. Nie wydaje pieniędzy na siebie i innych, ponieważ musi odkładać na „czarną godzinę”. Charakterystycznymi cechami jest upór i sztywność zachowań oraz norm.
Rokowania w zaburzeniach osobowości różnią się w zależności od rodzaju. Pozytywne wyniki leczenia zależą m.in. od trwałości danych cech, ale przede wszystkim motywacji pacjenta.
Zdecydowanie tak. Im wcześniej rozpocznie się leczenie, tym rokowanie jest korzystniejsze. W przypadku tych zaburzeń problemy zwykle zaczynają się w okresie dojrzewania. Często do trudności osobowościowych dochodzą inne zaburzenia: depresja, zaburzenia lękowe, uzależnienia, zaburzenia odżywiania. To właśnie z tego powodu pacjenci zwykle szukają pomocy specjalisty. Brak odpowiedniego leczenia prowadzi zazwyczaj do zerwania więzi społecznych i wyobcowania, pogorszenia funkcjonowania zawodowego i w innych obszarach życia oraz zwiększa ryzyko samobójstwa.
Podstawową metodą leczenia zaburzeń osobowości jest długoterminowa psychoterapia psychodynamiczna. Obecnie dostępnych jest coraz więcej wyników wiarygodnych badań potwierdzających skuteczność takiego postępowania. Przybywa również doniesień na temat przydatności innych podejść psychoterapeutycznych, na przykład różnych modyfikacji terapii poznawczo-behawioralnej. W przypadku różnych podejść psychoterapeutycznych niezmiennie podkreśla się znaczenie nawiązania relacji terapeutycznej opartej na zaangażowaniu i zaufaniu. U pacjentów z zaburzeniami osobowości stosuje się czasami farmakoterapię, która choć jest skuteczna tylko wobec pojedynczych objawów, niejednokrotnie pomaga opanować epizody pogorszenia samopoczucia i ułatwia prowadzenie psychoterapii.
Psychoterapia to jedyna metoda leczenia, która demaskuje przyczyny zaburzeń funkcjonowania, a nie tylko zmniejsza objawy zaburzeń osobowości. Warto, aby psychoterapia osoby z zaburzeniami osobowości obejmowała również terapię par i terapię rodzinną. Skuteczność tych metod leczenia zależy od patogenezy, obrazu klinicznego, głębokości zaburzeń, stopnia trwałości i nasilenia zaburzonych cech, a także przebiegu choroby oraz dynamiki zmian.
Farmakoterapia stosowana jest u pacjentów z zaburzeniami osobowości, jednakże należy tutaj wyraźnie zaznaczyć jeden fakt: nie istnieją leki służące do leczenia omawianej grupy zaburzeń i dające trwałe ustąpienie zaburzeń funkcjonowania. Leki odgrywają jedynie rolę wspomagającą i wdrażane są po dokładnej ocenie stanu pacjenta np. jeżeli u danej osoby współwystępują zaburzenia depresyjne lub lękowe, pomocne może okazać się zalecenie pacjentowi przyjmowania środków przeciwdepresyjnych lub przeciwlękowych. Ewentualne stosowanie leków zależne jest też od rodzaju zaburzeń osobowości u pacjenta – przykładowo, w przypadku osobowości typu borderline u niektórych pacjentów osiąga się korzystne efekty dzięki wdrożeniu leków normotymicznych (normalizujących nastrój).