Depresja. Czy jest groźna? Jak się objawia? Przyczyny, rodzaje depresji i jej leczenie

Czy depresja to nasilony smutek?

Depresja to termin wieloznaczny. Potocznie używa się go w odniesieniu do złego samopoczucia, obniżonego nastroju, przygnębienia niezależnie od przyczyn tego stanu. W medycynie terminem depresja określa się szczególny rodzaj zaburzeń nastroju i emocji.

Według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) depresja jest wiodącą przyczyną niesprawności i niezdolności do pracy na świecie oraz najczęściej spotykanym zaburzeniem psychicznym. Choruje na nią w ciągu całego życia kilkanaście procent populacji osób dorosłych. Choroba ta dotyka dwa razy częściej kobiet. Co dziesiąty pacjent zgłaszający się do lekarza pierwszego kontaktu z powodu innych dolegliwości ma pełnoobjawową depresję, a drugie tyle osób cierpi z powodu pojedynczych objawów depresyjnych. Niestety ponad połowa tych chorujących pozostaje bez rozpoznania, a spośród osób z rozpoznaną depresją jedynie połowa otrzymuje adekwatne leczenie.

Jakie są objawy depresji?

Objawy depresji mogą być inne u każdego pacjenta i dlatego tak trudno ją rozpoznać. Jeśli samopoczucie jest złe, można mówić o smutku, jeżeli gorsze – o przygnębieniu, a jeśli jest bardzo źle – to prawdopodobnie depresja. Granica pomiędzy „normalnym” przygnębieniem a depresją jako stanem chorobowym nie jest ostra, jednak są pewne objawy, które pozwalają te dwa stany od siebie odróżnić.

Depresja to nie tylko smutek i przygnębienie, ale też utrata zainteresowań i radości życia. Człowiek funkcjonuje w zwolnionym rytmie, ma zaburzenia koncentracji i obniżoną samoocenę. W sposób ponury i pesymistyczny patrzy na świat, przyszłość widzi wyłącznie w czarnych barwach. Dotykają go zaburzenia snu, który jest płytki i nie daje relaksacji. Zaburzenie koncentracji uwagi i poczucie pogorszenia pamięci stopniowo ustępują wraz z postępującym leczeniem depresji i poprawą nastroju.

Zaburzenia snu w depresji przejawiają się często trudnościami w zasypianiu i utrzymaniu snu, sen często jest płytki, przerywany. Charakterystyczne dla depresji jest również częste budzenie się w godzinach porannych (3.00–5.00 rano) z możliwością ponownego zaśnięcia przy mniejszym nasileniu depresji, albo z niemożnością ponownego zaśnięcia u osób z depresją w znacznym stopniu nasilenia. Zaburzenia snu w przypadku depresji mogą również występować pod postacią nadmiernej senności zarówno nocnej, jak i w ciągu dnia. Trudno się wtedy wybudzić ze snu nocnego, pacjenci twierdzą, że „przesypiają całą noc i cały dzień” z krótkimi przerwami.

Często występuje zmniejszenie lub utrata apetytu. Pacjenci często mówią, że jedzą na siłę, zmuszają się, bo wiedzą, że trzeba, albo że jedzenie pozbawione jest smaku. Towarzyszy temu czasem znaczna utrata wagi ciała (kilka kilogramów w ciągu miesiąca). Czasami jednak depresji może towarzyszyć nadmiernie łaknienie, objadanie się nietypowe dla dotychczasowego zachowania (zwłaszcza słodkimi pokarmami), co w połączeniu z brakiem aktywności fizycznej może prowadzić do zwiększenia masy ciała. W tej sytuacji mówimy o tak zwanej atypowej depresji.

Spadek libido (popędu seksualnego) zarówno u kobiet, jak i u mężczyzn często występuje w depresji. Zmniejszenie lub utrata zainteresowań sferą seksualną może nasilać depresyjne poczucie zmniejszenia własnej wartości, kobiecości, męskości, atrakcyjności. A to z kolei zwrotnie może wpływać na dalsze osłabianie libido. Życie seksualne nie sprawia przyjemności, nie daje satysfakcji. Może to dodatkowo nasilać przeżywanie depresji. Zaburzenia seksualne towarzyszące depresji najczęściej ustępują wraz z poprawą nastroju.

Dla typowych postaci depresji charakterystyczne jest tzw. dobowe wahanie samopoczucia. Pacjenci zazwyczaj gorzej czują się w godzinach porannych, południowych i bardzo trudno im jest rozpocząć dzień. W godzinach wieczornych mają wrażenie nieco lepszego samopoczucia i aktywności. W procesie postępującego leczenia depresji wieczorne godziny lepszego samopoczucia „wydłużają się” w kierunku najpierw godzin południowych, a potem rannych. Ale są też pacjenci z depresją, którzy lepiej czują się w godzinach porannych niż wieczornych, albo też nie mają poczucia dobowych wahań swojego nastroju.

Czy rzeczywiście depresja wpływa na codzienne funkcjonowanie?

Tak, może je znacznie utrudniać. Często występują: ograniczenie aktywności życiowej, stopniowa utrata dotychczasowych zainteresowań, trudności w podejmowaniu różnych czynności i działań, aż do skrajnego zaniechania tych czynności (abulia) – na przykład niemożność wstania z łóżka, wykonania najprostszych czynności higienicznych, jak ubranie się, umycie, uczesanie. Stopniowa utrata energii życiowej i zmniejszenie wrażliwości na bodźce emocjonalne (apatia) najczęściej obserwowane są przez bliskich chorego. Dołączają się do nich: wzmożona męczliwość, przewlekłe zmęczenie z ograniczeniem codziennej aktywności. Czasami występuje pobudzenie psychoruchowe z poczuciem zwiększonego napięcia wewnętrznego, niepokoju oraz niemożnością znalezienia sobie miejsca.

Czy w depresji może występować lęk?

Lęk wprawdzie nie jest typowym objawem depresji, ale bardzo często jej towarzyszy. Pacjentowi, choć ma poczucie stale utrzymującego się lęku, trudno określić, czego konkretnego się boi (lęk nieokreślony). Lęk niejednokrotnie ma charakter przewlekły, jego nasilenie stopniowo narasta i zmniejsza się (lęk wolno płynący), często jest umiejscawiany przez pacjenta gdzieś w środku ciała, na przykład w klatce piersiowej i opisywany jako ucisk, kołatanie.

Czy schizofrenia paranoidalna to głęboka depresja?

Myślenie depresyjne to pesymistyczna ocena własnej przeszłości, teraźniejszości i przyszłości, utrata poczucia własnej wartości, zaniżona samoocena, poczucie bycia bezwartościowym, niepotrzebnym. Czasami urojenia depresyjne (fałszywe sądy, w których prawdziwość pacjent wierzy, pomimo daremnych prób skonfrontowania go z rzeczywistością) dotyczące poczucia winy, bycia grzesznym, karanym, skazanym, czy też dotyczące biedy, ubóstwa, braku jakichkolwiek perspektyw na przyszłość dla siebie i rodziny. Obecność takich urojeniowych myśli jest bezwzględnym wskazaniem do konsultacji u psychiatry, mogą być to pierwsze objawy schizofrenii.

Jak rozpoznaje się depresję?

Konieczne jest stwierdzenie co najmniej 2 z 3 wymienionych objawów:

1. stan obniżonego nastroju, wyrażający się przez przygnębienie, nasilone uczucie smutku lub beznadziejności;
2. utrata zainteresowań i anhedonia, czyli utrata zdolności do przeżywania radości i przyjemności w sytuacjach, które dotychczas wiązały się z przeżywaniem tych emocji;
3. zmniejszenie ilości energii i uczucie zmęczenia.

Ponadto, konieczne jest rozpoznanie objawów uzupełniających tak, aby łączna liczba objawów wraz z objawami podstawowymi wynosiła co najmniej 4.

Objawami uzupełniającymi są:

1. niska samoocena,
2. nadmierne lub nieuzasadnione poczucie winy,
3. nawracające myśli samobójcze lub jakiekolwiek zachowania noszące znamiona działań prowadzących do pozbawienia się życia,
4. obniżona koncentracja,
5. pobudzenie (agitacja) lub zahamowanie ruchowe,
6. zaburzenia snu,
7. wzrost lub spadek łaknienia wraz z towarzyszącą zmianą masy ciała.

Mnemotechnicznym sposobem zapamiętania pytań o najważniejsze objawy depresji jest rozwinięcie skrótu: MASKA ŁEZ.

M – Myśli i tendencje samobójcze,

A – Aktywność ruchowa, zredukowana lub zwiększona (agitacja),

S – Sen, skrócony lub nadmiernie długi,

K – Koncentracja, osłabiona,

A – Anhedonia i utrata zainteresowań,

Ł – Łaknienie, zmniejszone lub zwiększone,

E – Energia, zmniejszona,

Z – Zawód, sprawiony sobie lub innym.

U większości pacjentów dołączają się objawy somatyczne (dotyczące ciała). Im większa liczba skarg somatycznych, tym bardziej prawdopodobne jest, że pacjent ma depresję, w miejsce somatycznej przyczyny dolegliwości.

Epizod depresji łagodny rozpoznać można, jeśli całkowita liczba objawów wynosi co najmniej 4; umiarkowany, jeśli jest ich co najmniej 6 i już występują wyraźne trudności w funkcjonowaniu; natomiast ciężki, gdy jest ich co najmniej 8.

Ważne jest także diagnozowanie ewentualnych współistniejących zaburzeń psychicznych (np. lękowych, nadużywania substancji psychoaktywnych). Istotna jest ocena stanu zdrowia somatycznego oraz przeprowadzenie zestawu badań laboratoryjnych w celu wykluczenia lub potwierdzenia zaburzeń ogólnomedycznych, które mogą być przyczyną depresji lub z nią współwystępować (np. niedoczynność lub nadczynność tarczycy).

W przypadku wystąpienia depresji wskazana jest także wizyta kontrolna u lekarza rodzinnego i/lub specjalistów z innych dziedzin medycyny w celu pełnej oceny stanu zdrowia chorego i oceny dotychczasowego leczenia przewlekłych chorób somatycznych występujących u pacjenta.

Niekiedy depresja bywa objawem innego zaburzenia psychicznego (najczęściej choroby afektywnej dwubiegunowej). Na podstawie wywiadu z pacjentem wyklucza się więc lub potwierdza obecność typowych dla tej choroby, występujących poza depresją, okresów między innymi podwyższonego nastroju i zachowań związanych ze zwiększoną energią, aktywnością, pomysłowością, wytrzymałością na wysiłek oraz ze zmniejszoną potrzebą snu. Okresy takie, w zależności od nasilenia oraz ilości objawów, nazwa się hipomanią lub manią.

Co to są objawy wtórne depresji?

To konsekwencje występowania objawów depresji, należą do nich:

• depresyjne zaburzenia myślenia – negatywna ocena własnej osoby i zdrowia (hipochondria), przerysowany sposób określenia własnej przyszłości i/lub przeszłości, ogólne zniechęcenie do życia i brak motywacji, chory niejednokrotnie wspomina o myślach samobójczych (istnieje ryzyko tendencji oraz prób);
• zaburzenia aktywności złożonej – pacjent stopniowo ogranicza liczbę oraz zakres własnych zainteresowań, powoli wycofujące się z wszelkich aktywności; obniżenie lub brak zdolności do wykonywania pracy, izolowanie się i ograniczenie (czasem też całkowite zerwanie) kontaktów z otoczeniem, zaniedbanie higieny osobistej i psychicznej oraz własnego wizerunku społecznego.

Co to jest zespół somatyczny?

Zespół somatyczny, nazywany także depresją melancholiczną, nie jest klasyfikowaną osobno jednostką chorobową, a jedynie rozpoznaniem uzupełniającym diagnozę epizodu depresji. Do objawów zespołu somatycznego zaliczają się:

1. utrata zainteresowań lub zdolności do odczuwania przyjemności,
2. brak reakcji emocjonalnych na wydarzenia, które wcześniej wywoływały emocje,
3. wczesne wybudzanie się,
4. nastrój silniej obniżony rano,
5. pobudzenie lub zahamowanie ruchowe,
6. spadek łaknienia,
7. spadek masy ciała,
8. spadek libido.

Aby rozpoznać zespół, występować muszą co najmniej 4 wymienione objawy.

Czym jest dystymia?

To stan przewlekle obniżonego nastroju, trwającym co najmniej 2 lata, nie osiągającym jednak nasilenia typowego dla łagodnego epizodu depresji. Okresy poprawy trwają nie dłużej niż kilka tygodni, nie występują w jej przebiegu także epizody manii lub hipomanii. W celu postawienia rozpoznania dystymii, występować muszą co najmniej 3 spośród objawów:

1. zmniejszenie energii,
2. bezsenność,
3. mała wiara w siebie,
4. trudności w koncentracji,
5. płaczliwość,
6. utrata popędu seksualnego i zdolności do odczuwania przyjemności,
7. poczucie bezradności,
8. nieradzenie sobie z codziennymi obowiązkami,
9. rozpamiętywanie przeszłości lub pesymistyczne postrzeganie przyszłości,
10. wycofanie społeczne,
11. zmniejszona rozmowność.

Jak rozpoznać depresję u bliskich? Jakie są testy na depresję?

Warto zadać dwa poniższe pytania:

1. „Czy w ciągu ostatniego miesiąca często czułaś się/czułeś się przygnębiona/y, depresyjna/y lub zrozpaczona/y?” i
2. „Czy w ciągu ostatniego miesiąca byłaś/byłeś mniej zainteresowana/y większością spraw lub odczuwałas/eś mniejszą przyjemność z wykonywanych zajęć?”

Uzupełnienie badania przesiewowego o trzecie pytanie, w przypadku otrzymania odpowiedzi TAK na dowolne z powyższych dwóch pytań, zwiększa czułość podejrzenia występowania depresji:

„Czy jest coś, w czym chciałabyś/chciałbyś, aby Ci pomóc?”,

W przypadku odpowiedzi: NIE na trzecie pytanie, z dużym prawdopodobieństwem przyjąć można, że dana osoba nie ma depresji.

Już w sytuacji odpowiedzi TAK na pierwsze i/lub drugie pytanie, warto zachecić bliska osobę do zgłoszenia się do lekarza.

Inne narzędzia diagnostyczne takie jak PHQ-9 (9-question Patient Health Questionnaire) czy Skala Depresji Becka – BDI (Beck Depression Inventory) również mogą być stosowane w dookreślaniu ryzyka występowania depresji.

Patient Health Questionnaire-9 (PHQ-9) – kwestionariusz ten jest darmowy i dostępny także w wersji polskiej, może być wypełniony przez większość pacjentów samodzielnie w ciągu kilku minut. Składa się on z 9 pytań dotyczących częstości występowania poszczególnych objawów (w czterostopniowej skali, od 0 do 3 punktów) oraz jednego pytania dodatkowego, dotyczącego wpływu objawów na codzienne funkcjonowanie pacjenta. Dotychczasowe dane wskazują, że łączny wynik 10 lub więcej punktów w PHQ-9 w znacznym stopniu koreluje z rozpoznaniem depresji.

Skala Depresji Becka (BDI) składa się z 21 pytań (punktowanych w zależności od odpowiedzi od 0 do 3). Osiągnięty w niej wynik 14-19 punktów wskazuje na występowanie depresji łagodnej, 20-28 punktów – depresji umiarkowanej, natomiast 29-63 punktów – depresji ciężkiej.

U kogo najczęściej występuje depresja?

Czynnikami ryzyka rozwoju depresji są m.in.: płeć żeńska, średni i starszy wiek (największe ryzyko między 40. a 64. rokiem życia), rozwód i wdowieństwo, niski status socjoekonomiczny, a także czynniki genetyczne. Bardzo duże znaczenie ma sytuacja społeczno-ekonomiczna chorego oraz obciążenia zaburzeniami psychicznymi w rodzinie.

Obecnie, rozpatrując przyczyny chorób psychicznych, w tym depresji, często korzysta się z tzw. modelu biopsychospołecznego. Uwzględnia on jako przyczyny depresji m.in.:

• czynniki biologiczne (np. czynniki genetyczne, zmiany poziomu neuroprzekaźników w mózgu, stan zdrowia somatycznego, choroby przewlekłe, uzależnienia);
• czynniki psychologiczne (np. stresujące wydarzenia życiowe i sposoby radzenia sobie z nimi, relacje małżeńskie, rodzinne i relacje z innymi osobami);
• czynniki społeczne i kulturowe (np. sieć wsparcia społecznego, poczucie samotności, sytuacja zawodowa, szkolna, materialna, mieszkaniowa).

Zaleca się również badanie wzajemnych relacji wyżej wymienionych czynników, ponieważ często występują one równocześnie. Najczęściej choroba psychiczna, w tym depresja, jest efektem współdziałania kilku różnych czynników należących do kilku z wymienionych kategorii.

Jakie mogą być rodzaje depresji?

Depresja sezonowa, Seasonal Affective Disorder, czyli sezonowe zaburzenia afektywne, to objawy pojawiające się późną jesienią lub zimą. Skrócenie dnia wyzwala symptomy depresyjne. Sezonowa depresja trwa nie dłużej niż 5 tygodni. Najczęściej można ją rozpoznać po zwiększonej senności, spadku energii oraz zwiększonym apetycie (zwłaszcza na węglowodany).

Zaburzenie afektywne dwubiegunowe (ChAD – choroba afektywna dwubiegunowa) to naprzemienne występowanie depresji oraz manii. W przeszłości nazywana była psychozą maniakalno-depresyjną czy cyklofrenią. Charakteryzuje się występowaniem epizodów depresji, manii/hipomanii lub epizodów mieszanych. Pomiędzy tymi epizodami zwykle występują okresy remisji, tj. całkowitego braku objawów lub utrzymywania się nielicznych objawów o niewielkim nasileniu. Choroba afektywna dwubiegunowa to druga co do częstości przyczyna niezdolności do pracy z powodów psychiatrycznych. Rozpoczyna się najczęściej w młodym wieku (przed 35. rokiem życia), co w połączeniu z bardzo dużą nawrotowością objawów przyczynia się do poważnych, negatywnych konsekwencji we wszystkich aspektach życia chorego, czyli wpływa na funkcjonowanie społeczne, rodzinne, zawodowe, kondycję ekonomiczną, możliwość realizowania swojego potencjału intelektualnego.

Depresja maskowana (subdepresja) – często nazywana depresją bez depresji. Charakteryzuje się stanem ciągłego zmęczenia, zaburzeń snu, poczucia ciągłego bólu o niemożliwej do określenia przyczynie, ale bez wyraźnego obniżenia nastroju. W praktyce wyróżnia się pięć podstawowych „masek” depresji:

1. psychopatologiczną – lęk, natręctwo, jadłowstręt;
2. zaburzenia rytmów biologicznych – skrajne zaburzenia snu;
3. wegetatywne i psychosomatyczne – np. świąd skóry, dławica piersiowa;
4. bólowe – bóle głowy i neuralgie;
5. behawioralne – nadużywanie alkoholu lub leków.

Dolegliwości w depresji maskowanej nie znajdują odbicia w stanie somatycznym, chory nie reaguje na działanie leków przeciwbólowych, objawy nasilają się w porze porannej, a w rodzinie można potwierdzić osoby ze zdiagnozowaną depresją. Na pierwszym planie wśród objawów pojawia się jedna z „masek”.

Depresja poporodowa – krótkotrwałe obniżenia nastroju występują najczęściej do 5. dnia po porodzie i stanowią efekt licznych zmian hormonalnych, które gwałtownie oddziałują na organizm matki. Zwykle wystarcza udzielenie dodatkowego wsparcia i odciążenie w opiece nad dzieckiem. Zwykle nie ma potrzeby sięgania po środki farmakologiczne, a w stanach bardziej nasilonych psychoterapia zwykle stanowi wystarczającą pomoc. Zdarza się jednak, że stan obniżenia nastroju się wydłuża i wtedy możemy mieć do czynienia z depresją poporodową. Oprócz objawów podobnych do tych występujących podczas innych odmian depresji pojawiają się obawy związane z relacją matka–dziecko, np.  poczucie winy, że jest się złą matką, zamartwianie się zdrowiem dziecka. W przypadku tego rodzaju depresji trzeba zwrócić się o pomoc do psychiatry i kolejno psychoterapeuty.

Depresja u seniora – obniżenie nastroju stwierdza się u blisko połowy seniorów. Na pojawienie się depresji u seniorów najczęściej wpływają czynniki takie jak choroby przewlekłe powodujące ogólne pogorszenie funkcjonowania organizmu. Ograniczenie sprawności ruchowej i samodzielności powoduje, że senior zaczyna inaczej postrzegać siebie w relacjach z osobami bliskimi i otoczeniem. Dodatkowy stres emocjonalny, który może wpływać na psychikę seniora (np. śmierć współmałżonka, wyprowadzka dzieci czy inne sytuacja związane z utratą bliskich) często nasila obniżenie nastroju. Niekorzystne są też problemy natury materialnej, które u seniorów często nakładają się na zaburzoną już sferę emocjonalną. Choroby przewlekłe, które mogą sprzyjać depresji u seniorów to m.in. choroby nowotworowe, cukrzyca czy artropatie (np. choroba zwyrodnieniowa stawów, reumatoidalne zapalenie stawów).

Depresja to nie tylko problem osób dorosłych. Coraz częściej dotyka także dzieci i młodzieży. W tych grupach wiekowych najczęściej pierwszym objawem jest łatwe irytowanie się, wpadanie w złość, wrogość oraz odgradzanie się od rodziny i rówieśników.

Jakie są sposoby leczenia depresji?

Celem leczenia depresji jest ustąpienie objawów i przywrócenie funkcjonowania na poziomie sprzed choroby (remisja) oraz zapobieganie nawrotom. Wybór metody leczenia zależy od preferencji pacjenta. Ważna jest również edukacja chorego i jego rodziny na temat przyczyn, objawów, przebiegu, czasu trwania i następstw depresji.

Zwykle wystarczającą metodą jest psychoterapia. Jednak przy bardzo nasilonych objawach wskazane jest leczenie kompleksoweczyli połączenie farmakoterapii (właściwie dobrany lek/leki przeciwdepresyjne), psychoterapii i psychoedukacji.

Jaką psychoterapię wybrać?

Indywidualna psychoterapia krótkoterminowa (do 10 spotkań) nie sprawdza się np. w przypadku leczenia zaburzeń osobowości czy zaburzeń psychosomatycznych, jeśli bierzemy pod uwagę długoterminowe efekty. Trudności wynikające z głębszych zaburzeń wymagają większej liczby spotkań i pogłębionej pracy z pacjentem. W procesie leczenia niezależnie od liczny spotkań bardzo ważne są wzajemne zaufanie i czynny udział pacjenta w procesie terapeutycznym.

Indywidualna psychoterapia długoterminowa (powyżej 10 spotkań) daje możliwość wglądu, czyli poznania mechanizmów i schematów psychiki (często nieuświadomionych), które mogły spowodować zaburzenie, a aktualnie są przyczyną zaburzeń funkcjonowania pacjenta. Dopiero w relacji opartej na zaufaniu można skutecznie pracować nad przeprowadzaniem leczących zmian w strukturze osobowości i schematach przeżywania.

Inną metodą leczenia zaburzeń psychicznych jest psychoterapia grupowa (liczebność grupy nie powinna przekraczać 10-12 osób). Wtedy również pracuje się nad szkodliwymi zachowaniami, myślami czy relacjami, ale z udziałem innych uczestników grupy i dwóch terapeutów. Wspólne spotkania to nie tylko rozmowy o doświadczeniach, ale przede wszystkim uczenie się nowych, zdrowych sposobów reakcji oraz otrzymywanie informacji zwrotnych od uczestników grupy. Dają one możliwość skonfrontowania się i uświadomienia sobie, jak to, co robi się i mówi, wpływa na inne osoby i relacje z nimi. Spotkania odbywają się w warunkach bezpiecznych, w środowisku poznanych osób, w atmosferze zaufania i nieoceniania. Relacje, które powstają pomiędzy uczestnikami grupy, są też bardzo ważnym elementem np. w terapii zaburzeń osobowości.

Na czym polega psychoterapia psychodynamiczna?

To budowanie ustrukturyzowanej relacji między pacjentem i psychoterapeutą. Obserwacja kształtowania się tej relacji i tego co obie strony w nią wnoszą pozwala na dookreślenie utrwalonych wzorców przeżywania. W psychoterapii psychodynamicznej podstawowe znaczenie ma stopniowe docieranie do treści nieświadomych (uczuć, wspomnień i wyobrażeń), które często są źródłem objawów.

Ze współczesnej psychoterapii psychodynamicznej wywodzi się terapia skoncentrowana na przeniesieniu (TFP). Jej twórca i propagator to Otto Kernberg. W TFP relacja stworzona pomiędzy pacjentem a terapeutą umożliwia odtworzenie relacji obecnych w codziennym życiu (partnerskich, zawodowych, ze znajomymi). Terapeuta pomaga pacjentowi w zrozumieniu i zintegrowaniu wszystkich aspektów relacji, także tych wstydliwych i trudnych – uczuć, myśli, motywacji, aby później mógł on odbierać siebie i otoczenie w sposób spójny i jednolity. Terapia skoncentrowana na przeniesieniu jest szczególnie ukierunkowana na leczenie pacjentów, u których zaburzenia depresyjne występują jako konsekwencja zaburzeń osobowości typu borderline oraz narcystycznych, ale także zaburzeń psychosomatycznych.

Kiedy należy zgłosić się do psychiatry?

Zawsze wtedy, gdy stan zdrowia psychicznego budzi szczególny niepokój danej osoby lub otaczających ją ludzi.

Jeśli objawy depresji o niewielkim lub umiarkowanym nasileniu utrzymują się przez 2–4 tygodnie, niezależnie od wywołujących je przyczyn, wskazana jest konsultacja psychiatryczna. Jeśli ich nasilenie jest znaczne, konsultacja psychiatryczna powinna się odbyć jak najszybciej. Jeśli objawy depresyjne utrzymują się zaledwie 2–3 dni, ale ich występowanie powtarza się często lub cyklicznie (np. co miesiąc), również wskazana jest wizyta u psychiatry.

Nawet w przypadku pojawienia się pojedynczych myśli samobójczych, nad którymi pacjent ma poczucie kontroli, bez tendencji samobójczych – bezwzględnie konieczna jest pilna konsultacja psychiatryczna oraz rozpoczęcie odpowiedniego leczenia– niezależnie od czasu trwania objawów depresji. Nie zawsze osoba z myślami samobójczymi musi być hospitalizowana psychiatrycznie (lęk przed hospitalizacją jest częstą przyczyną unikania wizyty u psychiatry). Lekarz psychiatra, badając pacjenta, ocenia m.in. jego stan psychiczny, ryzyko samobójstwa, nasilenie myśli samobójczych i możliwości radzenia sobie z nimi, możliwości wsparcia otaczających osób. Ocenia także przebieg i skuteczność dotychczasowego leczenia i podejmuje decyzję co do jego dalszego leczenia w warunkach ambulatoryjnych, ewentualnie kieruje na hospitalizację psychiatryczną.

Nasilone myśli i tendencje samobójcze są stanem bezpośredniego zagrożenia zdrowia i życia. Należy wtedy bezwzględnie zgłosić się w trybie natychmiastowym do lekarza psychiatry, a jeśli nie ma takiej możliwości, należy bezpośrednio zgłosić się do izby przyjęć szpitala psychiatrycznego. W tym przypadku nie jest koniecznie skierowanie na hospitalizację psychiatryczną.

Inne objawy depresji, które wymagają szczególnej uwagi zarówno personelu medycznego, jak i osób z otoczenia chorego, to:

• bezsenność,
• przewlekłe dolegliwości bólowe, choroby somatyczne i neurologiczne,
• duże nasilenie objawów depresji,
• objawy psychotyczne (np. urojenia katastroficzne, nihilistyczne – poczucie braku sensu i celu życia, hipochondryczne, grzeszności i potępienia),
• pobudzenie psychoruchowe,
• nasilony lęk,
• nadużywanie alkoholu i innych substancji psychoaktywnych,
• istotne zaniedbanie w wyglądzie i higienie osobistej,
• wystąpienie depresji w późniejszym wieku,
• czynniki społeczne i ekonomiczne (np. żałoba, osierocenie, problemy małżeńskie, frustracje związane z pracą lub szkołą, bezrobocie, zadłużenie, konflikt z rodzicami lub dziećmi, problemy mieszkaniowe, długi, problemy prawne, osamotnienie),
• próby i tendencje samobójcze ujawnione w wywiadzie,
• samobójstwa wśród krewnych lub innych ważnych dla pacjenta osób.

Jak ocenić ryzyko samobójstwa?

Czynnikami ryzyka są: płeć męska, wiek powyżej 40 lat, dodatni wywiad w kierunku zaburzeń psychicznych w rodzinie, podjęta w przeszłości próba samobójcza, większe nasilenie depresji, poczucie braku nadziei, bezrobocie, izolacja społeczna, występowanie innych zaburzeń psychicznych – w tym zaburzeń lękowych i nadużywania alkoholu lub innych substancji psychoaktywnych.

Warto skorzystać z pytań dotyczących zachowań samobójczych zawartych w polskiej wersji kwestionariusza MINI International Neuropsychiatric Interview 5.0.0:

1. Czy w ciągu ostatniego miesiąca czułeś, że lepiej byłoby umrzeć albo życzyłeś sobie śmierci?

2. Czy w ciągu ostatniego miesiąca chciałeś zrobić sobie krzywdę?

3. Czy w ciągu ostatniego miesiąca myślałeś o samobójstwie?

4. Czy w ciągu ostatniego miesiąca planowałeś samobójstwo?

5. Czy w ciągu ostatniego miesiąca próbowałeś popełnić samobójstwo?

6. Czy kiedykolwiek (w ciągu całego życia) próbowałeś popełnić samobójstwo?

Jeśli odpowiedzi TAK udzielono na pytanie tylko 1., 2. lub 6., ryzyko samobójcze ocenia się jako niskie. Jeśli odpowiedzi TAK udzielono na pytanie tylko 3. lub łącznie na pytanie 2. i 6., ryzyko samobójcze ocenia się jako średnie. Jeśli odpowiedzi TAK udzielono na pytanie tylko 4. lub tylko 5. lub łącznie na pytanie 3. i 6., ryzyko samobójcze ocenia się jako wysokie.

WAŻNE JEŚLI U TWOJEGO BLISKIEGO ROZPOZNANO DEPRESJĘ

W stosunku do osoby z depresją UNIKAJ zdań typu:

1. Weź się w garść.
2. Inni mają gorzej.
3. Nie przesadzaj!
4. Wyjdź do ludzi
5. Znajdź sobie zajęcie
6. Nie rób mi tego.
7. Uśmiechnij się!
8. Życie nie jest bajką.

Podstawowe zasady dla bliskich osoby chorującej na depresję:

1. Nie bądź zbyt szybki, nie przytłaczaj chorego rozpędem i rozmachem swego działania.
2. Nie rób za osobę bliską wszystkiego, pozostaw margines dla jej/jego aktywności.
3. Nie uszczęśliwiaj na siłę. Uzgadniaj zakres i kierunek pomocy.
4. Bądź wytrwały.
5. Unikaj lekceważenia objawów i płytkiego pocieszania. To bardzo zraża osoby chore i sprawia, że czują się jeszcze bardziej niezrozumiane i samotne. Równocześnie nastaw się na to, że wielokrotnie trzeba będzie zapewniać („tak, wyzdrowiejesz”, „tak, to ci przejdzie”) i nie tracić przy tym cierpliwości.
6. Nie podważaj autorytetu lekarza i psychoterapeuty. Ważne, aby pacjent mu wierzył.
7. Nie obawiaj się informować lekarza, jeśli pacjent będzie wypowiadał myśli samobójcze, nawet gdyby sam chory prosił o zachowanie tajemnicy. W takiej sytuacji nie wolno zachowywać tajemnicy, ponieważ konsekwencją może być udana próba samobójcza.