Zaburzenia psychiczne u pacjentów w trakcie diagnostyki i terapii onkologicznej – postępowanie w ramach POZ

Diagnostyka oraz terapia onkologiczna to procesy, które wywołują wiele emocji u pacjentów. Nie tylko mają one wpływ na ciało, ale także na psychikę chorego. Zaburzenia psychiczne w trakcie diagnostyki i terapii onkologicznej są częste i mogą prowadzić do poważnych konsekwencji. W związku z tym, ważne jest, aby lekarze pierwszego kontaktu (POZ) byli w stanie odpowiednio zdiagnozować i leczyć tego typu zaburzenia. Czekanie na diagnozę jest jednym z najtrudniejszych momentów w życiu pacjenta. Często wiąże się z niepewnością, lękiem i stresem. Pacjenci czują się zdezorientowani i niepewni swojej przyszłości. Często zdarza się, że zaczynają przeżywać objawy depresyjne lub lękowe w wyniku oczekiwania na wyniki badań. Dlatego też, lekarze POZ powinni zwracać szczególną uwagę na objawy, które mogą wskazywać na zaburzenia psychiczne u pacjentów w trakcie diagnostyki.

Podczas leczenia onkologicznego pacjenci często zmieniają swoje życie. Terapia może prowadzić do zmiany stylu życia, ograniczenia codziennych czynności, a nawet do rezygnacji z pracy. Często pacjenci odczuwają ból fizyczny, a także emocjonalne konsekwencje choroby. Zaczynają być zależni od opieki innych osób, co również wpływa na samopoczucie poprzez ograniczenie podstawowej potrzeby autonomii. Objawy depresyjne lub lękowe mogą wynikać tylko z tych zmian. Remisja to czas, w którym choroba nie daje objawów, ale pacjent nadal pozostaje pod opieką lekarza. To okres, który również wpływa na stan psychiczny pacjenta. Częste jest wówczas odczuwanie lęku, że choroba powróci. Stąd również w tym okresie zespoły POZ powinny nadal monitorować pacjentów pod kątem zaburzeń psychicznych. [1,2]

Więcej o tym, czym są zaburzenia osobowości.

Adaptacja do zmiany

Adaptacja do zmiany, którą jest diagnoza i leczenie onkologiczne, to proces, który może być źródłem trudności psychologicznych i wymaga dodatkowego wsparcia. Pacjenci często mierzą się nie tylko z objawami somatycznymi, ale także niepewnością, niezdolnością do wykonywania codziennych czynności oraz zmianą dotychczasowego stylu życia. Wielu pacjentów odczuwa wówczas nasilony lęk i obawy związane z przyszłością, a także trudności w radzeniu sobie z trudnymi emocjami. Kluczowe jest wówczas wsparcie ze strony najbliższego otoczenia. Rodzina, przyjaciele i opiekunowie medyczni mogą pomóc pacjentom w radzeniu sobie z zaburzeniami adaptacji do zmieniającej się hierarchii wartości i realnej struktury życia podczas diagnozy i leczenia. Zespół POZ może również wspierać pacjenta w adaptacji do zmiany przez zapewnienie odpowiedniego wsparcia emocjonalnego, ale przede wszystkim wsparcia informacyjnego obejmującego informacje o chorobie i leczeniu. Ważne jest również, aby pacjenci sami podejmowali działania, które pomogą w radzeniu sobie z trudnościami. Jednym z najważniejszych jest praca nad utrzymywaniem pozytywnego podejścia do sytuacji. Próba stałego dookreślania pozytywnych aspektów w trudnej sytuacji może pomóc w minimalizowaniu stresu i lęku.

Ważne jest pozostawanie przy aspektach aktualnego życia, a nie fantazjach o wypełnionej lękiem przyszłości. To niezwykle trudne i wymaga również ogromnej cierpliwości nie tylko ze strony pacjenta, ale także ze strony bliskich, opiekunów medycznych i zespołów POZ. Innym ważnym sposobem radzenia sobie z trudnościami, które wynikają z diagnozy i leczenia onkologicznego, jest szukanie wsparcia u innych osób, które przeżyły podobne doświadczenia. Spotkania grup wsparcia, warsztaty lub psychoterapia indywidualna mogą pomóc pacjentom w radzeniu sobie z emocjami, dając poczucie, że nie pozostają sami w swojej walce. W procesie adaptacji do zmiany, jaką jest diagnoza i leczenie onkologiczne, ważne jest, aby pacjenci skupili się na swoich potrzebach i znaleźli sposoby, które pomogą im w radzeniu sobie z trudnościami. Działania te pozwolą im zachować poczucie kontroli poprzez dookreślenie obszarów wpływu na własne samopoczucie. [3,4]

Więcej o tym, czym jest stres.

Wsparcie podczas procesu diagnostyki i leczenia

Podczas adaptacji do zmiany podczas diagnozy i leczenia pacjenci często mierzą się z dolegliwościami somatycznymi, niepewnością, niezdolnością do wykonywania codziennych czynności oraz koniecznością zmiany stylu życia. Wielu pacjentów odczuwa lęk i obawy związane z przyszłością, a także trudności w radzeniu sobie ze swoimi emocjami. Dlatego też, ważne jest, aby nie tylko pacjenci, ale i ich opiekunowie otrzymywali wsparcie ze strony najbliższego otoczenia. Rodzina, przyjaciele i opiekunowie medyczni mogą pomóc pacjentom w radzeniu sobie z trudnościami, jednak główne źródło obniżania napięć będzie pochodzić ze wsparcia informacyjnego przekazywanego przez profesjonalistów opieki medycznej. To oni udzielają informacji o chorobie i leczeniu, nadając strukturę całego procesowi opieki. 

Ważne jest, aby pacjenci byli zachęcani do podejmowania działań, które pomogą im w radzeniu sobie z trudnościami. Jednym z najważniejszych działań, które pacjenci mogą podjąć, jest utrzymywanie pozytywnego podejścia do sytuacji. Przyjmowanie pozytywnego nastawienia i próba dookreślenia pozytywnych aspektów w trudnej sytuacji może pomóc w minimalizowaniu lęku. Innym ważnym sposobem radzenia sobie z trudnościami, które wynikają z diagnozy i leczenia onkologicznego, jest szukanie wsparcia u innych osób, które przeżyły podobne doświadczenia. Spotkania grup wsparcia, warsztaty lub terapia indywidualna mogą pomóc pacjentom w radzeniu sobie z emocjami, dając im poczucie, że nie pozostają sami w swojej walce. W procesie adaptacji do zmiany, jaką jest diagnoza i leczenie onkologiczne, ważne jest, aby pacjenci skupili się na swoich potrzebach i znaleźli sposoby, które pomogą im w radzeniu sobie z trudnościami. Działania te pozwolą na zachowanie poczucia kontroli i wewnętrznej siły kluczowych w drodze ku remisji. [5]

Identyfikacja objawów zaburzeń psychicznych u pacjentów onkologicznych – rola lekarza POZ

Jednym z kluczowych elementów opieki nad pacjentami onkologicznymi jest dokładne badanie i wywiad. W przypadku pacjentów z zaburzeniami psychicznymi, szczególnie ważne jest tworzenie przestrzeni w relacji zachęcającej do otwartości i szczerości, tylko wówczas możliwa będzie pełna ocena funkcjonowania psychicznego. Pacjenci często nie zdają sobie sprawy, że trudności w przezywaniu stanów wewnętrznych mogą być związane z chorobą i leczeniem onkologicznym, stąd tak istotna jest w zespołach POZ czujność umożliwiająca identyfikację objawów zaburzeń psychicznych. Trudności psychiczne mogą pojawić się u pacjentów na różnych etapach opieki – nie tylko w trakcie diagnostyki, ale również podczas terapii czy remisji. Pacjenci mogą więc potrzebować wsparcia psychologicznego w różnych fazach choroby. Współpraca z psychiatrami, psychologami, psychoterapeutami i innymi specjalistami jest kluczowa, aby zapewnić kompleksową opiekę nie tylko pacjentom, ale i ich rodzinom. [1,2,6]

Ta multidyscyplinarna współpraca zwiększa szansę na wybór przez pacjenta najbardziej adekwatnych źródeł pomocy. Leczenie zaczyna być wówczas bardziej skuteczne i mniej obciążające psychicznie. Pacjenci i ich rodziny powinni mieć dostęp do rzetelnych informacji o chorobie i leczeniu, w tym o dostępnych źródłach pomocy w zakresie zdrowia psychicznego. Lekarze POZ mogą pomóc w tym przez organizowanie spotkań edukacyjnych dla swoich pacjentów i zachęcanie do poszukiwania informacji w wiarygodnych źródłach.

Czerwone flagi psychologiczne w opiece nad pacjentem w trakcie diagnostyki i leczenia onkologicznego 

Czerwone flagi psychologiczne to sytuacje, w których pacjent może wymagać dodatkowej uwagi i wsparcia ze strony zespołów POZ, z uwagi na możliwe wystąpienie zaburzeń emocjonalnych w trakcie diagnostyki i leczenia onkologicznego. Wśród czerwonych flag psychologicznych można wymienić:

• Wysoki poziom lęku – pacjenci, którzy doświadczają intensywnych uczuć lęku w związku z diagnozą choroby, leczeniem czy wynikami badań, mogą wymagać wsparcia ze strony specjalisty w zakresie psychologii klinicznej lub psychoterapii.
• Objawy depresyjne – osoby, które doświadczają smutku, braku nadziei, zmęczenia, utraty zainteresowania życiem i innych objawów depresyjnych, powinny być diagnozowane w kierunku rozwinięcia zaburzeń depresyjnych lub mieszanych.
• Zaburzenia snu – pacjenci, którzy mają trudności ze snem, takie jak problemy z zasypianiem, częste budzenie się w nocy lub wczesne budzenie się nad ranem, mogą wymagać dodatkowej diagnostyki i wsparcia zarówno psychiatry jak i psychoterapeuty.
• Zaburzenia apetytu – utrata apetytu, obniżająca się z tego powodu masa ciała, objawy ze strony przewodu pokarmowego mogą być objawami stresu związanego z chorobą i leczeniem, co może prowadzić do znacznego pogorszenia stanu zdrowia , ale i prognozy pacjenta, stad wymagają pilnej konsultacji z lekarzem prowadzącym.
• Trudności w radzeniu sobie z emocjami – pacjentom, którzy nie radzą sobie z emocjami związanymi z diagnozą choroby, leczeniem i wynikami badań, warto wskazywać możliwość skorzystania ze wsparcia psychologicznego lub psychoterapii. [7,8]

W przypadku wystąpienia czerwonych flag psychologicznych, lekarz powinien podjąć odpowiednie kroki, takie jak skierowanie pacjenta do specjalisty od psychologii klinicznej lub psychoterapeuty. Dzięki wczesnej interwencji i odpowiedniej opiece, pacjenci mają większe szanse na poprawę swojego stanu emocjonalnego i psychicznego, co może przyczynić się do lepszego przebiegu leczenia choroby.

Kiedy kierować pacjenta do psychiatry, a kiedy do psychoterapeuty?

Głównym zadaniem psychiatry jest diagnozowanie zaburzeń psychicznych oraz leczenie farmakologiczne. Psychiatra może także skierować pacjenta do szpitala, a w niektórych sytuacjach może podjąć decyzję o leczeniu przymusowym. Do psychiatry należy kierować pacjentów z nasilonymi objawami, które znacznie utrudniają funkcjonowanie, a zwłaszcza stanowią zagrożenie dla ich życia lub zdrowia, lub dla życia lub zdrowia innych osób (nasilona mania, nasilona depresja, schizofrenia, myśli samobójcze, autoagresja).

Psychoterapeuta to specjalista zajmujący się leczeniem zaburzeń funkcjonowania. Psychoterapia to terapia oparta na relacji między terapeutą a pacjentem i jej celem jest docieranie do źródła zaburzeń oraz poszukiwanie nowych strategii rozwiązywania trudności związanych z wewnętrznymi stanami przeżywania. Zwykle trwa kilka miesięcy lub nawet kilka lat. Psychoterapia jest kierowana do osób, które chcą uzyskać trwałą poprawę swojego funkcjonowania, w tym m.in. do pacjentów z zaburzeniami depresyjnymi i lękowymi, zaburzeniami odżywania, czy zaburzeniami osobowości.

Warto pamiętać, że coach nie jest psychoterapeutą. Nie zajmuje się leczeniem zaburzeń, ale „trenuje” zdrową psychikę. Coach jest w stanie pomóc w dookreśleniu celu działania, zmotywować i zachęcić do wyzwań. Jego rolą jest przede wszystkim pomóc przezwyciężyć bariery, jakie stoją na drodze do celu, który pacjent chce osiągnąć, a także pomóc rozwijać potencjał w pacjencie.

W przypadku pacjentów, którzy zgłaszają się do lekarza POZ z zaburzeniami emocjonalnymi, lekarz powinien przeprowadzić wywiad z pacjentem i ocenić aktualny stan nie tylko somatyczny, ale i psychiczny. Jeśli pacjent ma nasilone objawy lub wymaga leczenia farmakologicznego, lekarz powinien skierować pacjenta do psychiatry. Z kolei, jeśli pacjent cierpi na zaburzenia funkcjonowania społecznego lub ma trudności w relacji intrapersonalnej lub relacjach interpersonalnych, lekarz powinien skierować pacjenta do specjalisty zajmującego się psychoterapią. [9]

Więcej o tym, na czym polega psychoterapia.

Zakończenie

W trakcie diagnostyki i terapii onkologicznej pacjenci doświadczają różnych trudności emocjonalnych, takich jak depresja, niepokój, złość, gniew czy poczucie bezradności. Te stany mogą wpływać negatywnie na poziom zdrowia psychicznego i utrudniać proces diagnostyki, a zwłaszcza leczenia. To lekarz pierwszego kontaktu niejednokrotnie będzie kluczowym źródłem wsparcia w drodze do radzenia sobie z emocjami np. przez wskazanie pacjentom na możliwe kierunki pomocy, takie jak psychoterapia czy grupy wsparcia dla pacjentów z rozpoznaniem onkologicznym. Warto pamiętać, że zmiany w stylu życia, takie jak ograniczenie aktywności fizycznej czy zmiany w diecie, również mogą wpłynąć na stan psychiczny pacjenta. W tym przypadku, zespół POZ może pomóc pacjentom w osiągnięciu równowagi między potrzebami zdrowotnymi a zmianami w stylu życia.

Oczekiwanie na diagnozę i leczenie onkologiczne to procesy, które wymagają czasu i cierpliwości, dlatego wsparcie ze strony rodziny, opiekunów medycznych i społeczności, w której pacjent funkcjonuje jest kluczowe. Wsparcie emocjonalne może pomóc pacjentom nie tylko w radzeniu sobie z trudnościami, ale i zachęcić do utrzymania pozytywnego podejścia do życia w tym jednym z najtrudniejszych okresów.

Najistotniejsze jest jednak, aby lekarze (nie tylko POZ) byli świadomi wpływu choroby onkologicznej na stan psychiczny pacjenta i tworzyli przestrzeń wsparcia. Pacjenci, którzy radzą sobie z trudnościami na poziomie przeżywania, mają większe szanse na powodzenie w procesie leczenia oraz utrzymanie dobrego stanu zdrowia zarówno somatycznego jak i psychicznego.

Plik do pobrania:

Piśmiennictwo

1. Ulaniecka N. Doświadczanie choroby nowotworowej – aspekty psychospołeczne. Lublin: Wydawnictwo KUL; 2021. ISBN: 978-83-232-4016-7 (DRUK); 978-83-232-4017-4 (PDF). DOI: 10.14746/amup.9788323240174.

2. Kaczmarska-Tabor A. Zasoby podmiotowe i radzenie sobie ze stresem a zdrowie osób bliskich wspierających chorych na białaczkę [doktorat]. Katowice: Uniwersytet Śląski; 2019.

3. Clauser SB, Wagner EH, Aiello Bowles EJ, Tuzzio L, Greene SM. Improving modern cancer care through information technology. Am J Prev Med. 2011 May;40(5 Suppl 2):S198-207. doi: 10.1016/j.amepre.2011.01.014.

4. Kneier, A., Rosenbaum, E., & Rosenbaum, I. R. Coping with Cancer. Retrieved from https://med.stanford.edu/survivingcancer/coping-with-cancer/coping-with-cancer.html

5. Seiler A, Jenewein J. Resilience in Cancer Patients. Front Psychiatry. 2019;10:208. doi: 10.3389/fpsyt.2019.00208.

6. Gorman, L. M. The Psychosocial Impact of Cancer on the Individual, Family, and Society. In R. J. Moore (Ed.), Oncology Nursing: Assessment and Clinical Care (pp. 3-28). Pittsburgh, PA: Oncology Nursing Society. Available at: https://www.ons.org/sites/default/files/publication_pdfs/Sample%20Chapter%200554%20PsyNsgCare2nd.pdf

7. Cieślak K. Professional psychological support and psychotherapy methods for oncology patients. Basic concepts and issues. Reports of Practical Oncology & Radiotherapy. 2013;18(3):121-126.

8. Wittchen HU, Mühlig S, Beesdo K. Mental disorders in primary care. Dialogues Clin Neurosci. 2003 Jun;5(2):115-28. doi: 10.31887/DCNS.2003.5.2/huwittchen.

9. Parker D, Byng R, Dickens C, et al. Patients’ experiences of seeking help for emotional concerns in primary care: doctor as drug, detective and collaborator. BMC Family Practice. 2020;21(1):35. doi: 10.1186/s12875-020-01106-z.