Zwiększanie motywacji w procesie zaprzestawania palenia papierosów

Palenie tytoniu jest obecnie uznawane za jedno z najpoważniejszych problemów zdrowotnych w Europie. W Polsce regularnie pali 10 milionów osób, z czego 5 milionów pali już ponad 20 lat. Palenie tytoniu jest kompleksowym procesem, który ma podłoże biologiczne, psychospołeczne i kliniczne. Jest wynikiem zarówno farmakologicznego uzależnienia od nikotyny, jak i uzależnienia behawioralnego. W celu przeciwdziałania chorobom związanym z paleniem tytoniu, edukacja zdrowotna jest uważana za kluczowe narzędzie. Motywacja do zaprzestania palenia jest podstawą skutecznych działań edukacyjnych. Proces motywacji jest złożony, a istnieje wiele czynników, które mogą na niego wpływać, takich jak poczucie własnej skuteczności i poczucie koherencji. Te czynniki powinny stanowić podstawę nowoczesnej psychoedukacji osób uzależnionych od nikotyny. Indywidualizacja procesu edukacji i uwzględnienie potrzeb pacjentów może zwiększyć skuteczność terapii. [1,2]

Zaprzestanie palenia tytoniu nie jest jednorazowym aktem, ale stopniowym procesem nauki nowych zachowań. Skuteczne działania pracowników ochrony zdrowia są kluczowe dla osiągnięcia sukcesu w motywowaniu do rzucenia palenia. Leczenie uzależnienia od tytoniu powinno być kompleksowe i uwzględniać elementy psychoterapii, nauki nowych zachowań oraz w niektórych przypadkach farmakoterapii. Odpowiednia motywacja jest najważniejszym czynnikiem determinującym sukces osób, które decydują się rzucić palenie. Osoby bez silnej motywacji i postanowienia rzucenia palenia często powracają do nałogu, podczas gdy te z silną motywacją są w stanie rzucić palenie i utrzymać abstynencję. [3]

Proces motywacji jest złożony, a badania wskazują, że istnieje wiele czynników, które mogą na niego wpływać. Do tych czynników należą między innymi poczucie własnej skuteczności i poczucie koherencji. Teoria poczucia własnej skuteczności odnosi się do przekonania jednostki o jej zdolności do zmiany zachowania. Osoby o silnym poczuciu własnej skuteczności częściej podejmują działania prozdrowotne, w tym również zaprzestanie palenia tytoniu. Z kolei teoria poczucia koherencji autorstwa Aarona Antonovskiego podkreśla, że poczucie koherencji jest kluczowym czynnikiem psychologicznym sprzyjającym zdrowiu. Składa się ono z trzech elementów: poczucia zrozumiałości, poczucia zaradności i poczucia sensowności. Im silniejsze jest poczucie koherencji, tym większe prawdopodobieństwo podejmowania zachowań prozdrowotnych, w tym zaprzestania palenia tytoniu. [1-3]

Więcej o tym, czym jest silna psychika.

Motywacja w procesie zmiany

Zarówno poczucie własnej skuteczności, jak i poczucie koherencji mają istotny wpływ na proces motywacji do zaprzestania palenia tytoniu. W działaniach edukacyjnych skierowanych do osób uzależnionych od nikotyny należy zwrócić uwagę na te czynniki i uwzględnić je w procesie terapii. Indywidualizacja podejścia i uwzględnienie zasobów pacjenta mogą zwiększyć skuteczność terapii. [4]

Poczucie własnej skuteczności odnosi się do przekonania jednostki o jej zdolności do wprowadzania zmian w swoim zachowaniu. Dotyczy to przekonania, że osoba jest w stanie poradzić sobie z problemami i wykonać odpowiednie działania w celu osiągnięcia zamierzonych rezultatów. W kontekście zaprzestania palenia, poczucie własnej skuteczności odnosi się do przekonania palacza, że jest w stanie rzucić palenie i utrzymać abstynencję. [5]

Osoby z silnym poczuciem własnej skuteczności często podejmują ambitne cele i są bardziej zdeterminowane do osiągnięcia sukcesu. Mają większą wiarę we własne umiejętności, mobilizują swoje zasoby i podejmują działania niezbędne do osiągnięcia zamierzonych rezultatów. W przypadku zaprzestania palenia, osoba z wysokim poczuciem własnej skuteczności będzie bardziej przekonana, że jest w stanie poradzić sobie z trudnościami i pokonać nałóg. [4,5]

Poczucie koherencji z kolei odnosi się do ogólnego poczucia sensowności i spójności życia. Składa się z trzech elementów: poczucia zrozumiałości, poczucia zaradności i poczucia sensowności. W kontekście zaprzestania palenia, poczucie koherencji oznacza, że palacz rozumie, dlaczego jest ważne rzucić palenie, ma przekonanie, że jest w stanie sprostać wymogom życiowym i dostrzega sensowność podjęcia wysiłku i zaangażowania w zaprzestanie palenia. [4-6]

Osoby o silnym poczuciu koherencji częściej podejmują zachowania prozdrowotne, ponieważ wierzą, że życie ma sens, jest uporządkowane i przewidywalne. Mają większą motywację do działania, radzą sobie lepiej z problemami i są bardziej skłonne do podejmowania aktywności prozdrowotnych, takich jak zaprzestanie palenia tytoniu. [6]

W kontekście zaprzestania palenia, zarówno poczucie własnej skuteczności, jak i poczucie koherencji, odgrywają istotną rolę. Osoby, które mają wysokie poczucie własnej skuteczności i poczucie koherencji, są bardziej skłonne do podjęcia wysiłku i działania w celu rzucenia palenia. Wierzą w swoje możliwości i dostrzegają sensowność i korzyści płynące z zaprzestania palenia. Te pozytywne przekonania mogą zwiększyć motywację i szanse na trwałe zerwanie z nałogiem. [4-6]

Etapy procesu zmiany

Proces zmiany, zwłaszcza jeśli chodzi o niepożądane zachowania, jest często trudny i wymaga czasu. Autorzy modelu transteoretycznego (James O. Prochaska, John C. Norcross, Carlo C. DiClemente) argumentują, że jest to proces, który przechodzi przez określone etapy. Zrozumienie tych etapów może pomóc w lepszym kontrolowaniu procesu zmiany, przyspieszeniu go, zwiększeniu skuteczności i uniknięciu niepowodzeń. Model ten opisuje 6 odrębnych etapów procesu zmiany.

Pierwszy etap to prekontemplacja, czyli opór. Osoba w tym etapie nie jest jeszcze gotowa na zmianę i nie uważa, że jest ona konieczna. Często przekonuje się, że to otoczenie powinno się zmienić, a nie ona sama. Osoba ta reaguje oporem na wszelkie sugestie dotyczące zmiany i informacje o ryzyku związane z danym zachowaniem. Często przerzuca odpowiedzialność na czynniki zewnętrzne, takie jak geny, społeczeństwo, rodzina czy pech. Osoby w tym stadium czują się bezradne i bezsilne, a czasem wolą pozostać w swojej sytuacji, aby uniknąć ryzyka niepowodzenia. Stosują również mechanizmy obronne, które pomagają im odwrócić uwagę od problemu, takie jak zaprzeczenie, umniejszanie, racjonalizacja, projekcja czy obwinianie.

Kolejny etap to kontemplacja, czyli wgląd. W tym stadium osoba zaczyna rozważać możliwość zmiany i zdaje sobie sprawę, że może być ona konieczna. Zaczyna rozważać swoją problematyczną sytuację lub zachowanie i myśli o sposobach rozwiązania. To etap, w którym poszerza swoją świadomość i gromadzi informacje na temat zmiany. Pojawiają się plany działania, chociaż jeszcze bez konkretnego zaangażowania. Wciąż więcej się myśli niż robi, ale myśli są już skoncentrowane na celu. Często w tym etapie pojawiają się ambiwalentne uczucia – z jednej strony jest chęć zmiany, a z drugiej strony lęk i opór przed nią.

Trzeci etap to przygotowanie, czyli nadzieja i ekscytacja. Osoba jest gotowa na zmianę i planuje wprowadzić ją wkrótce lub już podjęła pierwsze działania. To etap bardziej szczegółowych planów, korekt i zdobywania praktycznych umiejętności. Na tym etapie zaangażowanie zamienia się stopniowo w działanie, a osoba posiada już dużą wiedzę na temat zmiany. Istnieje jednak pokusa, aby skrócić ten etap i wprowadzić zmianę zbyt wcześnie, co zwiększa ryzyko porzucenia wysiłków i powrotu do niechcianych zachowań. Przygotowanie to etap, w którym należy rozwiać wszelkie wątpliwości i ustalić schematy działania.

Czwarty etap to działanie. W tym stadium osoba zaczyna zmieniać stare zachowania i wprowadza nowe, zauważalne dla otoczenia. Wprowadza modyfikacje, unika sytuacji, które mogą wywołać niechciane zachowanie, kontroluje swoje środowisko, aktywnie odwraca uwagę lub szuka alternatywnych sposobów postępowania. Wdraża wszystkie te działania, na które wcześniej przygotowywała się. Działanie nie jest pierwszym ani ostatnim krokiem w procesie zmiany, ponieważ zmiana nigdy nie kończy się wraz z podjęciem działania.

Piąty etap to utrzymanie, czyli konsolidacja i wytrwałość. Osoba utrzymuje nowe zachowania i podejmuje wysiłki, aby nie powrócić do dawnych nawyków. Pracuje nad wzmacnianiem i utrzymaniem osiągnięć z poprzednich etapów, aby zapobiec nawrotom. Zaniechanie niepożądanego zachowania samo w sobie nie wystarcza, aby na zawsze je przezwyciężyć. Konieczne jest utrwalenie dotychczasowych działań. Niestety, wielu ludzi ignoruje znaczenie tego etapu i osłabia swoje zaangażowanie, co prowadzi do nawrotów. Sukces w tej fazie wymaga konsekwentnego, długotrwałego wysiłku, cierpliwości i zaangażowania.

Ostatni etap to rozwiązanie i nawrót, czyli wolność i nauka. W idealnej sytuacji osoba zmienia się w stopniu, w którym nie odczuwa pokusy powrotu do wcześniejszych zachowań. Problemowe zachowanie znika i nie stanowi już zagrożenia. Osoba jest w stanie rozpoznać wczesne sygnały ostrzegawcze dotyczące możliwego nawrotu i radzi sobie z nimi bez większego trudu. Stadium rozwiązania jest ostatecznym celem wszystkich osób dążących do zmiany. Niestety, niewielu udaje się go osiągnąć za pierwszym podejściem. Proces zmiany jest trudny i często wiąże się z trudnościami. Osoby, które doświadczają nawrotów, mają możliwość wyciągnięcia wniosków z błędów i nauki na ich podstawie. Inni utykają w poprzednich etapach, obwiniając się za niepowodzenia. [7]

Więcej o tym, jak komunikować się w relacji z samym sobą.

Wskazówki dla lekarzy rodzinnych w kontekście procesu zmiany, zwłaszcza dotyczącego zaprzestania palenia papierosów

Prekontemplacja (opór): W tym etapie osoba nie jest jeszcze gotowa na zmianę i nie uważa, że jest ona konieczna. Ważne jest uświadomienie pacjentowi szkodliwości palenia i przekazanie informacji o ryzyku związanym z tym zachowaniem. Lekarz może wspomagać pacjenta, zachęcając go do refleksji nad własnym stanem zdrowia i świadomością, że zmiana jest możliwa i korzystna.

Kontemplacja (wgląd): W tym stadium osoba zaczyna rozważać możliwość zmiany. Lekarz może dostarczyć informacji na temat skutków palenia i korzyści, jakie przynosi zaprzestanie. Wspieranie pacjenta w rozwijaniu wglądu i zrozumieniu, że zmiana jest pożądana, może pomóc mu podjąć decyzję o działaniu.

Przygotowanie: W tym etapie pacjent jest gotowy na zmianę i planuje podjąć działania. Lekarz może pomóc w opracowaniu konkretnych planów zaprzestania palenia, dostarczyć wskazówek dotyczących zmiany stylu życia i zdobycia praktycznych umiejętności. Ważne jest również wspieranie pacjenta w rozwianiu wątpliwości i ustaleniu strategii radzenia sobie z pokusami i trudnościami.

Działanie: W tym etapie pacjent wprowadza zmiany i podejmuje konkretne działania w celu zaprzestania palenia. Lekarz może pomóc pacjentowi w identyfikacji i unikaniu sytuacji, które mogą prowadzić do sięgnięcia po papierosa, oraz w poszukiwaniu alternatywnych sposobów radzenia sobie z pokusami. Monitorowanie postępów pacjenta i regularne spotkania mogą również być pomocne.

Utrzymanie: W tym stadium pacjent utrzymuje nowe zachowania i podejmuje wysiłki, aby nie powrócić do palenia. Lekarz powinien wspierać pacjenta w utrwalaniu zmian, wzmacnianiu postępów i zapobieganiu nawrotom. Regularne wizyty kontrolne oraz rozmowy na temat trudności i strategii radzenia sobie mogą pomóc pacjentowi utrzymać długotrwałą abstynencję.

Rozwiązanie i nawrót: Ostatecznym celem jest osiągnięcie wolności od palenia i utrzymanie jej na stałe. W przypadku ewentualnego nawrotu, lekarz powinien wspierać pacjenta, pomagać mu w identyfikacji przyczyn i uczyć się na błędach, aby przyszłe próby zmiany były bardziej skuteczne.

Ważne jest, aby lekarz rodzinny był wsparciem dla pacjentów w każdym etapie procesu zmiany. Indywidualne podejście, empatia, dostarczanie informacji i odpowiednie kierowanie pacjenta mogą zwiększyć skuteczność i trwałość zmiany. [1-7]

10 kroków, które mogą pomóc w zwiększeniu motywacji pacjentów do zaprzestania palenia tytoniu w ramach praktyki lekarza rodzinnego:

1. Nawiązanie zaufanej relacji: Ważne jest nawiązanie zaufanej i wspierającej relacji z pacjentem. Lekarz rodziny powinien wykazać empatię, zrozumienie i wsparcie, aby pacjent czuł się komfortowo podczas rozmów na temat zaprzestania palenia.

2. Edukacja zdrowotna: Lekarz rodziny powinien dostarczyć pacjentowi wiarygodne informacje na temat szkodliwości palenia tytoniu dla zdrowia. Przekazywanie wiedzy na temat konkretnych chorób związanych z paleniem i ich skutków może pomóc w zwiększeniu świadomości pacjenta.

3. Ustalenie celów: Wspólnie z pacjentem należy ustalić cele dotyczące zaprzestania palenia. Cele powinny być realistyczne, mierzalne i dostosowane do indywidualnych potrzeb i motywacji pacjenta.

4. Motywowanie do zmiany: Lekarz rodziny powinien pomagać pacjentowi w identyfikacji korzyści zdrowotnych, finansowych, społecznych i emocjonalnych związanych z zaprzestaniem palenia. Wskazywanie tych korzyści może zwiększyć motywację pacjenta.

5. Indywidualizacja terapii: Ważne jest dostosowanie terapii do indywidualnych potrzeb pacjenta. Nie każda metoda czy strategia działa dla każdego. Lekarz rodziny powinien wspólnie z pacjentem eksplorować różne opcje terapeutyczne i znaleźć najlepszą dla danego pacjenta.

6. Psychoterapia: Może być pomocna w leczeniu uzależnienia od tytoniu. Lekarz rodziny może polecić terapię indywidualną lub grupową, która pomoże pacjentowi zrozumieć przyczyny palenia i rozwijać zdrowsze strategie radzenia sobie z trudnościami.

7. Nauka nowych zachowań: Lekarz rodziny może pomóc pacjentowi w nauce nowych zachowań w miejsce palenia. Może to obejmować techniki relaksacyjne, aktywność fizyczną, zmiany stylu życia i inne zdrowe nawyki.

8. Farmakoterapia: W niektórych przypadkach farmakoterapia może być skutecznym narzędziem w procesie zaprzestania palenia. Lekarz rodziny może przepisać odpowiednie leki lub zarekomendować pacjentowi skonsultowanie się z specjalistą od uzależnień.

9. Wsparcie społeczne: Lekarz rodziny powinien zachęcać pacjenta do poszukiwania wsparcia społecznego. Może to obejmować informowanie rodziny, przyjaciół i bliskich o decyzji pacjenta dotyczącej zaprzestania palenia tytoniu, aby otrzymać ich wsparcie i zrozumienie. Istnieją również grupy wsparcia dla osób chcących rzucić palenie, gdzie pacjenci mogą dzielić się swoimi doświadczeniami i uzyskać wsparcie od innych w podobnej sytuacji.

10. Regularne monitorowanie postępów: Lekarz rodziny powinien regularnie monitorować postępy pacjenta i zapewniać mu wsparcie w całym procesie. Regularne wizyty kontrolne i rozmowy umożliwią ocenę postępów, omówienie trudności, dostosowanie planu terapeutycznego i utrzymanie motywacji pacjenta. [1-9]

Ważne jest, aby pamiętać, że zaprzestanie palenia tytoniu jest procesem, który może wymagać czasu i wysiłku. Lekarz rodziny powinien być cierpliwy, wspierający i gotowy do dostosowania podejścia terapeutycznego do indywidualnych potrzeb pacjenta. Współpraca między lekarzem a pacjentem jest kluczowa w osiągnięciu sukcesu w zaprzestaniu palenia tytoniu.

Więcej o psychoterapii.

Piśmiennictwo

1. Andruszkiewicz A, Basińska MA, Kubica A. Czynniki wpływające na poziom motywacji do zaprzestania palenia tytoniu w grupie osób uzależnionych od nikotyny. Folia Cardiologica Excerpta. 2010;5(2):49–53.

2. Kumari L, Sood M, Gupta S. Motivation to quit tobacco; Impact of different types of Anti-tobacco state-sponsored media propaganda messages. J Family Med Prim Care. 2023 Apr;12(4):708-716.

3. Malmartel A, Ravaud P, Tran VT. A methodological framework allows the identification of personomic markers to consider when designing personalized interventions. J Clin Epidemiol. 2023 Jun 11:S0895-4356(23)00144-0.

4. Lakshmi R, Romate J, Rajkumar E, George AJ, Wajid M. Factors influencing tobacco use behaviour initiation – From the perspective of the Capability, Opportunity, Motivation- Behaviour (COM-B) Model. Heliyon. 2023 May 18;9(6):e16385.

5. Etter JF, Vera Cruz G, Khazaal Y. Predicting smoking cessation, reduction and relapse six months after using the Stop-Tabac app for smartphones: a machine learning analysis. BMC Public Health. 2023 Jun 5;23(1):1076.

6. Shevorykin A, Ruglass LM, Freitas-Lemos R, Bauer AG, Baez S, Sheffer CE. Attitudes about Cigarette Smoking, Perceived Consequences of Smoking, and Seeking Assistance with Cessation among Black and White Cigarette Smokers: A Qualitative Study. J Smok Cessat. 2023 May 20;2023:9298027.

7. James O. Prochaska, John C. Norcross, Carlo C. Diclemente, Zmiana na dobre. Rewolucyjny program zmiany w sześciu stadiach, który pomoże ci przezwyciężyć złe nawyki; wyd. Instytut Amity, Warszawa 2008.

8. Lopez-Olivo MA, Michaud K, Schumacher R, Minnix J, Cinciripini P, Suarez-Almazor ME. Smoking cessation patterns, usefulness of quitting methods, and tobacco cessation motivators and barriers to quit in patients with rheumatoid arthritis. Clin Rheumatol. 2023 Apr 24. doi: 10.1007/s10067-023-06593-w.

9. Potter LN, Yap J, Dempsey W, Wetter DW, Nahum-Shani I. Integrating Intensive Longitudinal Data (ILD) to Inform the Development of Dynamic Theories of Behavior Change and Intervention Design: a Case Study of Scientific and Practical Considerations. Prev Sci. 2023 Apr 15. doi: 10.1007/s11121-023-01495-4.

Artykuł zostanie opublikowany na łamach Onkologii po Dyplomie.