Zaburzenie osobowości typu borderline. Czym jest i jak rozpoznać?

Co to jest osobowość i zaburzenia osobowości?

Osobowość to konstrukt organizacji psychiki i decyduje o możliwościach przystosowania się na poziomie psychicznego funkcjonowania.

Zaburzenia osobowości to utrwalona konstelacja cech osobowości powodująca zaburzenia funkcjonowania, w tym zachowania. Bez terapii – są one sztywne (niezmienne i niemodyfikowalne). Konsekwencją jest zaburzone funkcjonowanie społeczne, zawodowe, subiektywnie złe samopoczucie.

Zaburzenie osobowości typu borderline (osobowość z pogranicza, osobowość chwiejna emocjonalnie) to jedno z trudniejszych zaburzeń osobowości zarówno dla samych pacjentów jak i ich bliskich. Nazwa samego zaburzenia określa dolegliwości pochodzące z pogranicza zaburzeń psychotycznych i nerwicowych.

Może dotyczyć nawet 3% populacji ogólnej. W przeszłości uważano, że zaburzenie to występuje częściej u kobiet, aktualne dane jednak tego nie potwierdzają.

Charakterystyczna nasilona impulsywność, obniżony nastrój, częste poczucie odrzucenia nie ułatwiają zarówno utrzymania stabilności w relacji wewnętrznej jak i w relacjach zewnętrznych. W historii osób z zaburzeniem osobowości typu borderline obserwuje się częstą zmianę pracy, a także konflikty (co jest konsekwencją intensywnych emocji wzbudzanych w innych). Towarzyszy temu niska tolerancja stresu i częste zmiany otoczenie w celu unikania wewnętrznego napięcia („problem leży w otoczeniu, nie we mnie”).

Więcej o zaburzeniach osobowości.

Jakie są przyczyny zaburzeń osobowości borderline?

Zaburzenia osobowości są konsekwencją konstelacji czynników biologicznych, psychologicznych i społecznych. Podobnie jak w każdym zaburzeniu osobowości podstawowe znaczenie ma okres modelowania konstruktu osobowości i pierwsze relacje z osobami ważnymi dla pacjentów.

Osobowość borderline częściej spotyka się u pacjentów, którzy we wczesnym dzieciństwie narażeni byli na przemoc, krytycyzm, doświadczali niestabilnych relacji z ważnymi osobami, przeżyli traumę (np. gwałt). W historii takich pacjentów częste są rozłąki z rodzicami, przemoc fizyczna, niestabilne emocjonalnie relacje. Konsekwencją są trudności z mentalizacji, czyli zdolnością do rozumienia psychiki własnej, ale i innych osób oraz trudność z rozumieniem zachowań własnych i innych ludzi. Z tego wynika nieumiejętność radzenia sobie z trudnymi sytuacjami.

U części pacjentów obserwuje się zaburzenia na poziomie neuroprzekaźników i zwykle w tej grupie obserwujemy dobrą odpowiedź na farmakoterapię.

Więcej o problemach psychologicznych.

Jakie są objawy osobowości borderline?

Charakterystyczna jest chwiejność emocjonalna, stabilna niestabilność: „Kocham Cię i nienawidzę” (duża zmienność emocjonalna zwłaszcza w ważnych relacjach). Wiąże się z tym szczególna wrażliwość na odrzucenie, które jest odczytywane nawet w najłagodniejszych próbach krytyki. Odrzucanie ważnych osób jest metodą unikania bycia odrzucanym. Łatwiej odrzucić niż doświadczyć odrzucenia. Z jednej strony obecny jest lęk przed „pochłonięciem”, z drugiej strony – przed porzuceniem.

Sprzeczne emocje mają bardzo nasiloną dynamikę. Tak zwany „atak borderline” wypełniony jest złością, gniewem, wręcz wściekłością.

Taka emocjonalność buduje bardzo intensywne, ale krótkotrwałe relacje, które kończąc się powodują nasilenie zaburzeń funkcjonowania.

W konsekwencji powyższych objawów pacjenci często są drażliwi, mają znaczne wahania nastroju, często występuje u nich nastrój obniżony.

Lęk jest trudno znoszony. Konsekwencją tego jest trudność w adaptacji, a nagłe wydarzenia zaburzają zdolność działania.

Częste są autodestrukcyjne próby obniżenia wewnętrznego niepokoju, czyli np. sięganie po substancje psychoaktywne czy zachowania impulsywne (np. szybka jazda samochodem, przypadkowe kontakty seksualne, samouszkodzenia, próby samobójcze).

Więcej o lęku.

Jak osoba z borderline funkcjonuje w relacjach?

Konsekwencją powyższych objawów są zaburzenia funkcjonowania i nietrwałe relacje. Pacjent z zaburzeniem typu borderline często w relacji jest zdystansowany, unika bliskości, ale z drugiej strony jest kontrolujący i unikający oddalenia. Bardzo pragnie bliskości, ale z drugiej strony panicznie boi się jej.

Częste jest reagowanie gniewem na zwykłe, życiowe trudności co niejednokrotnie doprowadza do konfliktów nie tylko w życiu osobistym, ale i zawodowym.

Ze względu na niską samoocenę osoby z zaburzeniem osobowości borderline często pracują na stanowiskach poniżej kwalifikacji, często zmieniają pracę, podejmują się całkowicie nowych, czasami niesatysfakcjonujących zadań.

Więcej o relacji wewnętrznej i komunikowaniu się w tej relacji.

Jak rozpoznaje się zaburzenia osobowości?

Pierwsze sesje u psychoterapeuty zajmującego się zaburzeniami osobowości mają charakter diagnostyczny.

Do rozpoznania konieczne jest stwierdzenie co najmniej 5 z poniższych:

1. Impulsywne próby uniknięcia opuszczenia (realnego lub przeżywanego w fantazjach).

2. Niestabilny wzorzec relacji, w których charakterystyczne jest poszukiwanie własnej wartości, tożsamości, akceptacji (przy czym potrzeby osoby z zaburzeniami osobowości są nierealne, wręcz symbiotyczne), rozpaczliwa potrzeba bliskości z równoczesnym lękiem przed zranieniem, trudność z integracją słabych i mocnych stron w innych, wahanie się między skrajnymi biegunami (wszystko albo nic, czarne lub białe).

3. Niestabilny obraz siebie z poczuciem wewnętrznej pustki (trudno dookreślić upodobania, charakterystyczne jest dopasowywanie się do otoczenia: gra z udawaniem kogoś innego, wybieranie roli ofiary lub opiekuna), towarzyszy temu nasilony krytycyzm wobec siebie, ale i innych.

4. Impulsywne zachowania (np. niekontrolowane wydawanie pieniędzy, ryzykowne zachowania seksualne, nadużywanie substancji psychoaktywnych, kompulsywne objadanie się).

5. Zachowania samobójcze (groźby, samookaleczanie) w celu zmniejszenia bólu emocjonalnego lub uzyskania uwagi i w ten sposób – skontrolowania.

6. Chwiejność emocjonalna z nasiloną drażliwością, lękiem, obniżeniem nastroju.

7. Przewlekłe poczucie pustki.

8. Emocje nieadekwatne do sytuacji np. nasilona złość i trudności z jej kontrolowaniem, argumentacja w takich stanach nie odnosi skutku.

9. Myśli paranoiczne lub objawy dysocjacyjne (poczucie odrealnienia, zamrożenia, obojętność, niepamięć zdarzeń).

W wywiadzie klinicznym oceniającym zaburzenia osobowości zadajemy pytania:

Czy często popadał(a) Pan(i) w przerażenie, myśląc, że ktoś, na kim Panu(i) zależy, może Pana(ią) opuścić?

Czy związki z ludźmi, na których naprawdę Panu(i) zależy, mają dużo skrajnych wzlotów i upadków?

Podczas diagnostyki zaburzenie osobowości borderline różnicuje się z zaburzeniami zachowania, które są konsekwencją nadużywania substancji psychoaktywnych, z zaburzeniami nastroju (np. chorobą afektywną dwubiegunową), zaburzeniami psychotycznymi oraz innymi typami zaburzeń osobowości.

Więcej o psychoterapii oraz o tym do kogo zgłosić się.

Na czym polega terapia zaburzeń osobowości borderline?

To psychoterapia jest podstawą leczenia. Farmakoterapia traktowana jest jako wspomagająca i poprawiająca ogólne funkcjonowanie pacjentów. Duże znaczenie mogą mieć leki przeciwdepresyjne, czy przeciwpsychotyczne. Przy bardzo nasilonych zaburzeniach funkcjonowania warto w pierwszej kolejności skonsultować z psychiatrą konstelację objawów i ewentualną konieczność farmakoterapii. Leki często wspomagają proces psychoterapii, a zmniejszenie nasilenia objawów może ułatwić powstawanie relacji psychoterapeutycznej i sam proces psychoterapii.

W relacji psychoterapeutycznej odtwarzany jest model funkcjonowania pacjenta. Emocje i przeżycia są nazywane, a stabilność tej relacji daje szanse na modelowanie nowych, dojrzałych mechanizmów radzenia sobie z przeżyciami świata wewnętrznego i trudnymi emocjami.

Psychoterapia pacjentów z zaburzeniami borderline ma charakter długoterminowy.

Więcej o tym na czym polega psychoterapia.

Jak funkcjonować w relacji z osobą z borderline?

Zaburzenie osobowości typu borderline to sztywny wzorzec niestabilności relacji zewnętrznych jak i relacji wewnętrznej, w tym obrazu siebie oraz emocji, któremu od okresu wczesnej dorosłości towarzyszy przejawiająca się w różnych sytuacjach impulsywność.

Pamiętajmy, że będąc w relacji z osobami z zaburzeniami osobowości będziemy doświadczać różnych jakości (cech, zachowań, przeżyć), które często nie są ze sobą zintegrowane. Rozmawiamy z dorosłą, obiektywnie zawodowo dobrze funkcjonującą osobą, a za chwilę z zagubionym, rozkapryszonym dzieckiem, które ma trudności z tolerowaniem stawianych granic. W mnogości tych odmienności gubimy się, tracąc orientację z jaką osobą pozostajemy w relacji. Sami możemy odczuwać żal, poczucie winy, złość, niechęć, lęk czy bezsilność.

Przeżywanie skrajnych stanów w ramach czarno-białego świata wiąże się jednak z cierpieniem u osoby z borderline – starajmy się o tym pamiętać. Jak również o tym, że osoba z zaburzeniami osobowości borderline przeżywa każdą z emocji, ale bardzo silnie, stąd reaguje skrajnie, przy tym ma trudności z kontrolowaniem emocji oraz zachowań.

Brak u niej przestrzeni na refleksję między odczuwaniem i działaniem.

Konstelacja zaburzeń funkcjonowania, emocji, przeżyć zależnie od kontekstu będzie inna – stąd osoba stabilna emocjonalnie pozostająca w relacji z osobą borderline odczuwa zmęczenie zmiennością głębokości relacji i przeżyć pojawiających się we wspólnej przestrzeni.

Warto pamiętać w relacji z osobą z zaburzeniami borderline, że częsty będzie wstyd związany z poczuciem własnej niedoskonałości, brak dookreślania własnych granic i poszanowania granic innych, potrzeba kontrolowania innych (często konsekwencją jest pozornie poukładane życie), nadmierna potrzeba kontaktu, umiejętność wyczuwania bolesnych miejsc innych osób, dążenie do skupiania uwagi na sobie.

Osoba z zaburzeniem osobowości patrzy na świat oczami dziecka. Z drugiej strony w granicznie trudnych sytuacjach potrafi uruchomić dorosłe części osobowości. Emocje są dla takiej osoby równoznaczne z faktami. Fakty są interpretowane tak, aby uzasadnić odczucia.

Przyczyna kłótnie może nie być realnym wydarzeniem, a odczuciem osoby z zaburzeniami typu borderline. Pacjenci z borderline mają często wrażenie, że inni przed nimi uciekają. Silny jest mechanizm projekcji: osoba z borderline nie widzi u siebie nieakceptowanych cech, uczuć czy zachowań, ale przypisuje je innym.

Częste komunikaty to: „Jest problem, ale to nie moja wina, a więc Ty jesteś winny”; „Trzymaj się daleko, ale jednak blisko”.

Często pojawia się potrzeba symbiotycznego zespolenia, której nie wytrzymuje osoba stabilna emocjonalnie. Wszechobecna potrzeba kontroli nasila niestabilność relacji, zwłaszcza gdy równocześnie towarzyszy jej potrzeba niezależności.

Osoba z borderline nie krzywdzi celowo. Próbuje poradzić sobie z bólem. Często nie rozumie swoich stanów. Czuje się osaczona i niewartościowa.

Relacja z osobą z borderline wiąże się ze stałymi zaburzeniami wewnętrznej integracji. Najważniejsze stają się wówczas własne granice i osadzenie w relacji wewnętrznej. Kiedy zaczynasz czuć bezradność, poczucie winy, wstydu, wycofanie, izolację, nadmierną czujność – to czas na uszczelnienie własnych granic i realną próbę zobaczenia z czego te odczucia wynikają.

Podstawą komunikacji z osobą z borderline jest: unikanie konfliktów, opanowanie podczas słuchania, zwracanie uwagi na pokazywane treści i dopytywanie, skupienie nie tylko na słowach, ale także na tonie głosu i mimice, osadzenie we własnym postrzeganiu rzeczywistości oraz jak najprostszy przekaz (mów w swoim imieniu, powoli, wyraźnie, pewnie, nie interpretuj wypowiedzi osoby z borderline).

Pamiętaj: nie usprawiedliwiaj się i nie broń, zaznaczaj granice, pamiętaj o konsekwencji i spokoju, odbijaj uczucia do rozmówcy, nie przyjmuj trudnych emocji czy bólu.

Osoby z borderline mogą pozornie dobrze funkcjonować. Każda osoba z zaburzeniem typu borderline potrzebuje jednak pomocy oraz wsparcia bliskich.

Zaburzenie ma charakter całościowy, dotyczy struktury osobowości, a objawy będą występowały we wszystkich obszarach funkcjonowania. Nie próbuj więc zastępować psychoterapeuty.

Modelowanie struktur osobowości i integracja poszczególnych części w relacji psychoterapeutycznej jest pełną wyzwań drogą, ale przynoszącą stabilność zarówno w świecie wewnętrznym pacjenta jak i w relacjach zewnętrznych, zwłaszcza tych najważniejszych.

Więcej o radzeniu sobie z trudnymi emocjami i samowspółczuciu.