Niefarmakologiczne metody leczenia zaburzeń osobowości

Wprowadzenie

Osobowość to wszystkie dyspozycje i cechy psychiczne oraz fizyczne danej osoby, ukształtowane dziedzicznie i przez środowisko. Cechy osobowości to: intelekt, uczucia, wola, napęd psychoruchowy. Osobowość łączy się z poczuciem tożsamości, poczuciem bycia sobą, niezależnością od zmiennych okoliczności. Do najważniejszych źródeł rozwoju osobowości zalicza się m.in.: wczesnodziecięce doświadczenia, modelujące zachowania osób dorosłych, typ układu nerwowego, styl wychowawczy rodziny, inne środowiska wychowawcze, np. szkoła, czynniki kulturowe, decyzje okresu dojrzewania. [1]

Specyficzne zaburzenia osobowości dotyczą sposobu funkcjonowania danej osoby. Zazwyczaj obejmują kilka wymiarów osobowości i zaburzenia zarówno w sferze indywidualnej jak i społecznej. To trwałe i dominujące wzorce dotyczące myślenia, odczuwania, spostrzegania i funkcjonowania społecznego. Charakterystycznym jest dla zaburzeń osobowości to że: dotyczą struktury funkcjonowania danej osoby, a nie przemijającej cechy czy epizodu choroby psychicznej (jest to więc wzorzec zachowań i/lub przeżywania), wzorzec u danej osoby oceniany jest jako zaburzony, co wiąże się z nieprawidłowościami w funkcjonowaniu osobistym i w relacjach z innymi ludźmi, wzorzec pojawia się w okresie dojrzewania i trwa w ciągu życia. Cechy zaburzeń osobowości obejmują cały zakres „jakości” danej osoby a więc: uczuciowość, pobudliwość, kontrolę impulsów, sposoby postrzegania rzeczywistości, sposoby myślenia, styl relacji z innymi ludźmi. [1,2]

Powstanie zaburzenia osobowości jest konsekwencją oddziaływania niekorzystnych czynników biologicznych, genetycznych i psychospołecznych (często zaniedbania i odrzucenia przez opiekunów). Do niedawna uwaga badaczy koncentrowała się na aspektach rodzinnych (np. niekorzystny przebieg różnych etapów rozwoju, brak zaspokojenia potrzeby bezpieczeństwa, wzmożony poziom napięć i konfliktów w rodzinie). Aktualnie coraz większe zainteresowanie budzą czynniki genetyczne. [2]

Pierwsze symptomy zaburzeń osobowości obserwuje się zwykle w późnym dzieciństwie lub w wieku młodzieńczym, choć rozpoznawane są najczęściej w okresie dorosłości. Wynika to z założenia, że w ramach kształtowania się psychiki młodego człowieka może rozwinąć się umiejętność konstruktywnego radzenia sobie z napotkanymi trudnościami i postrzegane w okresie adolescencji nieprawidłowości mogą nie rozwinąć się w formie zaburzeń osobowości. [1,2]

Najczęściej diagnozę stawia się w oparciu o szczegółowy wywiad psychiatryczny zebrany od pacjenta i w miarę możliwości od bliskich. Uzupełnieniem może być przeprowadzenie testów psychologicznych. Należy również wykluczyć obecność innych zaburzeń psychicznych lub zmian chorobowy w tym uszkodzenia mózgu, które mogą stanowić przyczynę niekorzystnych zachowań. [1,2]

Kiedy podejrzewać zaburzenia osobowości u pacjenta?

Warto przyjrzeć się, czy występują następujące kryteria:

• wyraźnie dysharmonijne postawy i zachowania, obejmujące zazwyczaj wiele zakresów funkcjonowania, w tym uczuciowość czy pobudliwość – osoby z zaburzoną osobowością mają np. tendencję do zachowywań nieadekwatnie agresywnych podczas zwykłej rozmowy, mogą krzyczeć, być roszczeniowe;
• wzorzec nieprawidłowego zachowania jest długotrwały i nie ogranicza się do epizodów choroby psychicznej;
• wzorzec zachowania jest całościowy i wyraźnie niedostosowany w stosunku do rozmaitych sytuacji indywidualnych i społecznych – osoba z zaburzoną osobowością nie podporządkowuje się ogólnie przyjętym normom, nie zwraca też uwagi na uczucia innych w sytuacjach, gdy jest to oczekiwane, np. wypowiada przykre słowa do kogoś w trudnej sytuacji życiowej, w miejsce udzielenia mu wsparcia;
• wymienione trudności zawsze pojawiają się w okresie dzieciństwa lub w okresie młodzieńczym i utrzymują się w wieku dojrzałym;
• zaburzenia prowadzą do wyraźnie złego samopoczucia, które może pojawić się dopiero w późniejszym okresie;
• zaburzenie może współwystępować z istotnymi trudnościami w zakresie sprawności zawodowej i społecznej (osobom z zaburzoną osobowością może być trudno np. współpracować z innymi osobami, czy słuchać konstruktywnie krytycznych uwag innych osób). [2]

Grupy zaburzeń osobowości

Ze względu na kliniczny charakter opracowania – poniżej przedstawiono jeden z proponowanych podziałów na trzy grupy zaburzeń osobowości, w których rozpoznaje się cechy wspólne [1,2]:

Grupa A – ekscentryczność, dziwaczność i brak relacji

Osobowość paranoiczna – dana osoba podejrzewa innych o wykorzystywanie, szkodzenie jej, mimo, że nie ma na to dowodów. Cały czas zastanawia się nad lojalnością przyjaciół lub współpracowników. Odczytuje różne zachowania jako ukryte zniewagi, chowa urazy, trudno jej wybaczać. Łatwo się złości i atakuje w odpowiedzi na coś, co postrzega jako atak na swoje dobre imię, choć inni tego tak nie widzą. Ma nawracające podejrzenia niewierności partnera/partnerki bez wystarczających dowodów. Rzadko szuka pomocy z powodu swojej nieufności. Pacjenci cierpiący na to zaburzenie osobowości są nadmiernie podejrzliwi i przekonani o tym, że inni ludzie chcą im zrobić krzywdę. Z tego powodu są skryci i niechętnie opowiadają o sobie innym. Mogą oni zauważać zniewagę w zachowaniach i słowach, które nie miały nieść takiego przekazu. Do tego osoby z paranoicznym zaburzeniem osobowości raczej nie są skłonne do wybaczania. Niełatwe może być życie z osobą o osobowości paranoicznej, ponieważ to często w stronę partnera/partnerki kierowane są (zwykle nieuzasadnione) podejrzenia dotyczące niewierności.

Więcej o osobowości paranoicznej.

Osobowość schizoidalna – osoby o tym typie osobowości są indywidualistami, wykazują cechy i zachowania aspołeczne. Nie wchodzą w bliższe związki uczuciowe (ani żadne inne) z innymi ludźmi. Wolą pracować i spędzać czas w pojedynkę, czasami całkowicie poświęcają się jakiemuś hobby lub pracy traktowanej jako posłannictwo. W niewielkim stopniu interesuje ich życie erotyczne i kontakty towarzyskie. Nie mają przyjaciół, znajomych. Kontakty utrzymują wyłącznie z krewnymi pierwszego stopnia. Potrafią być niemili i opryskliwi, jeśli ktoś – w ich mniemaniu – zakłóca ich samotność i spokój. Cechują ich dziwne przekonania, magiczne myślenie odstające od norm kulturowych (telepatia, szósty zmysł, widzenie aury), niezwykłe doznania zmysłowe oraz nietypowa mowa i myślenie (metaforyczne, stereotypowe, dziwne), podejrzliwość oraz cechy paranoidalnego myślenia, nieadekwatne lub ograniczone emocje. Często towarzyszy jej również nadmierny lęk społeczny, który nie mija po zacieśnieniu relacji i jest związany z lękami paranoidalnymi (a nie negatywną oceną siebie).

Więcej o osobowości schizoidalnej.

Grupa B – burzliwe relacje, intensywne emocje, brak odporności na stres

Osobowość antyspołeczna – osoba z tym zaburzeniem osobowości nie potrafi dostosować się do norm społecznych. Co istotne nie odczuwa w związku z tym wyrzutów sumienia albo w bardzo niewielkim stopniu. Zwykle oszukuje i okłamuje innych, aby osiągnąć swoje cele. Jest impulsywna- nie jest w stanie panować nad emocjami, łatwo się irytuje, może być agresywna. Zupełnie nie przejmuje się ryzykiem lub własnym bezpieczeństwem. Jest nieodpowiedzialna, nie potrafi utrzymać stałej pracy, nie spłaca swoich długów. Dodatkowo często nadużywa różnych substancji psychoaktywnych (alkoholu czy narkotyków). Ważną cechą jest też utrata poczucie umiaru i brak refleksji co do własnego, niezgodnego z panującymi normami społecznymi, zachowania.

Osobowość histrioniczna – osoba z tym zaburzeniem stale chce być w centrum uwagi, prowokuje emocjonalnie lub seksualnie, aby zwrócić na siebie uwagę. Mówi i zachowuje się w sposób dramatyczny. Wygłasza zdecydowane opinie, ale nie potrafi ich uzasadniać. Łatwo poddaje się wpływom innych. Jej emocje szybko zmieniają się. Jest bardzo zaabsorbowana swoim wyglądem zewnętrznym. Myśli, że jej relacje są bliższe niż ma to miejsce w rzeczywistości. Ze stałą potrzebą znajdowania się w centrum uwagi wiążą się zachowują niestosowne, np. bardzo uwodzicielskie lub nacechowane podtekstami seksualnymi. Uwagę zwykle przyciąga zbytnia teatralność w zachowaniu oraz interpretowanie kontaktów międzyludzkich nadmiernie intymnie.

Więcej o osobowości histrionicznej.

Osobowość borderline (z pogranicza) to obecnie coraz częściej diagnozowane zaburzenie osobowości. Istnieje w nim cienka granica między miłością a nienawiścią. W krótkim czasie nastrój danej osoby może oscylować od euforii do skrajnej rozpaczy, a uczucia do danej osoby lub grupy osób zmieniają się diametralnie. W jednej chwili dana osoba może wyznawać komuś miłość, a w następnej chwili rzucić się na nią z gniewem i wymówkami. Pacjenci z tym typem zaburzeń osobowości mają skłonność do podejmowania impulsywnych, ryzykownych zachowań, takich jak hazard, nadużywanie substancji odurzających i nadmierna, ryzykowna aktywność seksualna. Jednym z głównych symptomów jest intensywny lęk przez porzuceniem. Zwykle obserwuje się w wywiadzie u pacjentów z borderline burzliwe związki z innymi ludźmi, a podczas terapii – niestabilny obraz siebie. Emocje są bardzo intensywne i zmienne, a nastrój tych pacjentów jest zwykle drażliwy (dysforyczny). Przewodnim tematem pierwszych spotkań podczas terapii jest uporczywe poczucie pustki. Pacjent odczuwa silną złość z powodu obiektywnie niewielkich trudności. Przejawia zachowania impulsywne i autodestrukcyjne. Może wykazywać zachowania samouszkodzające i samobójcze oraz przejściowe objawy paranoidalne, a w stresie traci kontakt z rzeczywistością. Nie tylko samym pacjentom z zaburzeniem osobowości typu borderline żyje się trudniej – problemy związane z tym zaburzeniem odczuwa też najbliższe otoczenie. Typowe dla tego rodzaju zaburzeń osobowości przechodzenie z jednego stanu uczuciowego w drugi są trudne do wytrzymania dla pozostających w relacjach z pacjentem osób, które mają zdrową strukturę osobowości. Niejednokrotnie w gabinetach psychoterapeutów pojawiają się więc bliscy pacjentów, straumatyzowani relacjami „na krawędzi”.

Więcej o osobowości borderline.

Osobowość narcystyczna – osoba z tym zaburzeniem przegląda się w opinii innych „jak w lustrze”. Przywiązuje decydujące znaczenie sukcesom, władzy, idealnej miłości, sławie jako wyznacznikom wartości. Wyolbrzymia swoje sukcesy i talenty, oczekuje ciągłych pochwał i podziwu. Wierzy, że zasługuje na specjalne traktowanie. Nie potrafi odczytywać emocji innych ludzi, brak jej empatii. Wykorzystuje relacje do własnych celów. Jest zazdrosna, wierzy też, że jej zazdroszczą. Stawia sobie nierealistyczne cele. Łatwo ją zranić, ponieważ ma kruche poczucie własnej wartości i wszechogarniające uczucie pustki. Często nadużywa substancji psychoaktywnych (alkohol, narkotyki) lub wykazuje uzależnienia behawioralne (np. zakupoholizm), może cierpieć na depresję, mieć myśli i zachowania samobójcze, trudności w relacjach rodzinnych oraz problemy w relacjach zawodowych. Również w przypadku tego zaburzenia osobowości dochodzi do traumatyzacji osób bliskich. Podporządkowanie, niezwracanie uwagi na potrzeby i uczucia bliskich, stałe oczekiwanie „bycia w gotowości” i odpowiadania na potrzeby pacjenta, są przyczyną stopniowego niszczenia struktur osobowości i traumatyzacji u bliskich. W gabinetach psychoterapeutów konsultujemy osoby, które poszukują powrotu do „dawnej siły” po niszczących związkach z osobami z tym typem zaburzeń osobowości.

Więcej o narcystycznych zaburzeniach osobowości.

Grupa C – lęk, nieśmiałość, unikanie relacji i sytuacji stresowych

Osobowość unikająca (lękliwa) – osoby o tym typie osobowości unikają kontaktów społecznych i towarzyskich z powodu obawy przed krytyką i odrzuceniem. U źródeł takiego zachowania leży ich niska samoocena i lęk przed negatywną oceną innych. Osoby z tym zaburzeniem wolą nie wchodzić w żadne relacje niż narazić się w ich wyniku na rozczarowanie. Dana osoba woli pracować sama, ponieważ boi się krytyki, braku aprobaty, odrzucenia. Nie angażuje się w relacje, dopóki nie jest pewna, że jest lubiana. Jest wycofana w intymnych relacjach, ponieważ boi się zawstydzenia lub ośmieszenia. Absorbuje ją myślenie o tym, że zostanie skrytykowana w sytuacjach społecznych. Jest wycofana w nowych relacjach, ponieważ czuje się nieadekwatna. Widzi siebie jako niedostosowaną, nieatrakcyjną, gorszą od innych. Nie jest gotowa podejmować ryzyko, czy próbować nowych rzeczy, ponieważ boi się porażki.

Więcej o osobowości unikającej.

Osobowość zależna to zaburzenie osobowości polegające na nadmiernej niesamodzielności danej osoby w dorosłym wieku, bez wyraźnej przyczyny (na przykład złego stanu zdrowia). Pacjenci mają trudność z wyrażeniem własnego zdania i podjęciem samodzielnej decyzji. Domagają się nieustannego wsparcia, pomocy i opieki, podejmowania decyzji za nich. Są przekonani, że bez pomocy innych ludzi nie poradzą sobie. Cechuje ich bierność i wyuczona bezradność. Dana osoba potrzebuje wielu zapewnień innych osób, aby podejmować drobne decyzje życia codziennego. Potrzebuje innych, aby przejęli odpowiedzialność za większość obszarów jej życia. Jest nieasertywna (z lęku przed utratą wsparcia i akceptacji). Nie potrafi sama inicjować projektów, ponieważ brakuje jej wiary w siebie, a nie motywacji czy energii. Czuje się bezradna, kiedy jest sama. Boi się, że nie poradzi sobie bez wsparcia drugiej osoby. Kiedy jej związek kończy się – natychmiast szuka kolejnego. Jest zaabsorbowana lękiem przed samotnością i tym, że nie da sobie rady. Pacjenci oczekują od innych nieustannego wsparcia i opieki, a potrzeby te są tak duże, że dla ich zaspokojenia gotowi są znosić nawet nasilony dyskomfort.

Więcej o osobowości zależnej.

Osobowość anankastyczna – polega na nadmiernym trzymaniu się sztywnych reguł, braku elastyczność i spontaniczności. Osoby z tym zaburzeniem cechuje nadmierny perfekcjonizm, potrzeba kontroli. Wynika to z lęku przed zmianami, który czasami jest tak silny, że osoba z tym zaburzeniem osobowości rezygnuje z kontaktów towarzyskich. Pacjent jest zaabsorbowany listami, regułami. Wykazuje perfekcjonizm uniemożliwiający ukończenie zadań. Zwykle osoba z tym zaburzeniem jest oddana pracy, ale równocześnie wyklucza z codziennego życia wszelkie przyjemności i czas wolny. Jest nadmiernie sumienna i patologicznie skrupulatna. Jej standardy moralne są sztywne i nienegocjowalne. Nie potrafi wyrzucić starych rzeczy nawet, gdy nie przedstawiają wartości sentymentalnej. Nie potrafi zlecać swojej pracy, o ile ktoś nie działa dokładnie według jej wytycznych. Nie wydaje pieniędzy na siebie i innych, ponieważ musi odkładać na „czarną godzinę”. Charakterystycznymi cechami jest upór i sztywność zachowań oraz norm.

Terapia zaburzeń osobowości

Rokowania w zaburzeniach osobowości różnią się w zależności od rodzaju. Pozytywne wyniki leczenia zależą m.in. od trwałości danych cech, ale przede wszystkim motywacji pacjenta. Im wcześniej rozpocznie się leczenie, tym rokowanie jest korzystniejsze. W przypadku tych zaburzeń problemy zwykle zaczynają się w okresie dojrzewania. Często do trudności osobowościowych dochodzą inne zaburzenia: zaburzenia odżywiania, zaburzenia depresyjne, zaburzenia lękowe. To właśnie z tego powodu pacjenci zwykle szukają pomocy specjalisty. Brak odpowiedniego leczenia prowadzi zazwyczaj do zerwania więzi społecznych i wyobcowania, pogorszenia funkcjonowania zawodowego i w innych obszarach życia oraz zwiększa ryzyko samobójstwa. [1-3]

Podstawową metodą leczenia zaburzeń osobowości jest długoterminowa psychoterapia psychodynamiczna. Obecnie dostępnych jest coraz więcej wyników wiarygodnych badań potwierdzających skuteczność takiego postępowania. Przybywa również doniesień na temat przydatności innych podejść psychoterapeutycznych, na przykład różnych modyfikacji terapii poznawczo-behawioralnej. W ramach różnych podejść psychoterapeutycznych niezmiennie podkreśla się znaczenie nawiązania relacji terapeutycznej opartej na zaangażowaniu i zaufaniu. Psychoterapia to jedyna metoda leczenia, która demaskuje przyczyny zaburzeń funkcjonowania, a nie tylko zmniejsza objawy zaburzeń osobowości. Warto, aby psychoterapia osoby z zaburzeniami osobowości obejmowała również terapię par i terapię rodzinną. Skuteczność tych metod leczenia zależy oczywiście od patogenezy, obrazu klinicznego, głębokości zaburzeń, stopnia trwałości i nasilenia zaburzonych cech, a także przebiegu choroby oraz dynamiki zmian. [3]

Farmakoterapia stosowana jest u pacjentów z zaburzeniami osobowości, jednakże należy tutaj wyraźnie zaznaczyć jeden fakt: nie istnieją leki służące do leczenia omawianej grupy zaburzeń i dające trwałe ustąpienie wieloaspektowych zaburzeń funkcjonowania. Farmakoterapia odgrywa rolę wspomagającą i wdrażana jest po dokładnej ocenie stanu. Ewentualne stosowanie leków zależne jest też od rodzaju zaburzeń osobowości u pacjenta – przykładowo, w przypadku osobowości typu borderline u niektórych pacjentów osiąga się korzystne efekty dzięki wdrożeniu leków normotymicznych. [2]

Równocześnie warto pamiętać, że zaburzenia osobowość to szczególny rodzaj zmiennych czynników, który ma wpływ na dyskomfort funkcjonowania społecznego, dlatego uznaje się, że przyjęcie z góry jednego sposobu leczenia nie jest wskazane. Zaburzenia osobowości z definicji są stabilną i trwałą formą psychopatologii. Na osobowość składają się obszary funkcjonowania poznawczego, interpersonalnego, psychodynamicznego i biologicznego tak, więc sama natura osobowości stwarza możliwość sięgania po techniki terapeutyczne z różnych perspektyw. Dodatkowo zwykle mamy do czynienia ze współwystępowaniem cech dwóch lub więcej zaburzeń osobowości np. cech osobowości lękliwej, unikającej i zależnej. Z tego powodu obecnie podkreśla się, że terapia zaburzeń osobowości bezwzględnie wymaga zintegrowanego podejścia, a diagnoza stawiana jest na potrzeby administracyjne. Kliniczne pracujemy w ramach z terapii z indywidualnymi jakościami pacjenta. [2,3]

W celu podniesienia efektywności terapii w podejściu eklektycznym (łączącym), terapeuta sięga po techniki i narzędzia z podejścia psychodynamicznego, poznawczego czy behawioralnego i integruje te, które są najbardziej obiecujące w odniesieniu do rozwiązania problemu konkretnego pacjenta. Określone narzędzia każdego z nurtów terapeutycznych efektywniej wpływają na różne obszary osobowości. [3]

Więcej o zaburzeniach osobowości.

Skuteczność psychoterapii 

Psychoterapia psychodynamiczna jest jedną z podstawowych metod leczenia zaburzeń osobowości i zaburzeń psychicznych. Jest terapeutycznym (korygującym) doświadczeniem, w którym pacjent uczy się poznawać siebie, zdobywa nowe doświadczenia emocjonalne, nową wiedzę, uczy się nowych, adaptacyjnych wzorców reagowania i zachowania. Zyskuje doświadczenie relacji terapeutycznej, która jest niejednokrotnie odmienna jakościowo od dotychczasowych relacji interpersonalnych. [3-5]

Badania skuteczności psychoterapii np. psychodynamicznej psychoterapii długoterminowej, czy terapii psychoanalitycznej są utrudnione ze względu na szeroki wachlarz jej konsekwencji, nie ograniczających się tylko do poprawy objawowej. Możliwymi i oczekiwanymi efektami wielu form psychoterapii jest, oprócz ustępowania symptomów, rozwój wewnętrznych zdolności i zasobów pacjenta, które umożliwiają satysfakcjonujące życie, wgląd w swoje wewnętrzne mechanizmy oraz poprawę funkcjonowania relacyjnego. [4]

Początkowo występujący spór, głównie między przedstawicielami nurtów psychodynamicznych i poznawczo-behawioralnych (CBT), dotyczący skuteczności terapii prowadzonych w tych paradygmatach, wynikał z dostępności większej liczby wyników badań dotyczących nurtów CBT. Pozwalało to na przedstawienie większej liczby dowodów potwierdzających jej skuteczność. Długo nie można było przedstawić takich dowodów w odniesieniu do  psychoterapii psychodynamicznych, co wynikało z jednej strony z trudów w operacjonalizacji procesów zachodzących w trakcie takiej formy terapii, ale też z niechęci praktyków do ingerowania w proces terapeutyczny za pomocą testów i innych narzędzi badawczych. Ten spór zanika ze względu na większą liczbę badań dotyczących psychoterapii psychodynamicznej. [4]

Historyczna metaanaliza opracowana przez Smith, Glass i Miller (1980) [6] wykazała skuteczność psychoterapii u osób korzystających z psychoterapii w porównaniu do osób nie poddanych żadnym oddziaływaniom. Przegląd z roku 1993 [7], który był zestawieniem kilkunastu metaanaliz dotyczył również różnych nurtów psychoterapii i potwierdził skuteczność tej formy oddziaływania i leczenia. [4]

Przegląd z 2006 roku [8] dotyczący technik i skuteczności dwóch najpopularniejszych nurtów terapeutycznych (CBT i psychoterapii psychodynamicznej) pozwolił wykazać zarówno obszary ich skuteczności, jak i obszary wciąż niejasne w zakresie skuteczności obu tych metod. Psychoterapia CBT okazała się skuteczna w leczeniu wielu zaburzeń psychicznych, m. in.: zaburzeń depresyjnych (9 badań w tym przeglądzie), lęku napadowego z agorafobią lub bez (11 badań), fobii społecznej (10 badań), fobii specyficznych (5 badań), zaburzeń obsesyjno-kompulsywnych (10 badań), bulimii (10 badań), zaburzeń stresu pourazowego (9 badań), zaburzeń lękowych (8 badań), chorób somatycznych i bólu przewlekłego (3 badania), niektórych obszarów i cech zaburzeń osobowości typu borderline (5 badań). Również badania z zastosowaniem neuroobrazowania mózgu [9] wykazały zmiany neuronalne u pacjentów w depresji oraz z zaburzeniami lękowymi po zastosowaniu CBT. Potrzebne są oczywiście dalsze analizy, zwłaszcza dotyczące skuteczności leczenia zaburzeń osobowości. [4]

Psychoterapii psychodynamicznej i psychoanalitycznej długo przypisywano brak jakichkolwiek dowodów na ich skuteczność. Dziś mamy dostęp do wielu badań, których wyniki pokazują podobną do CBT skuteczność tych nurtów terapeutycznych. Co więcej, wielkość efektu wzrasta wraz z upływem czasu od zakończenia procesu. Oznacza to, że korzyści z terapii nie tylko utrzymują się, ale indukują pewien proces rozwoju wewnętrznego i możliwość poprawy funkcjonowania w późniejszym czasie, po zakończeniu terapii. Analizy z lat 2004-2008 [10-12] potwierdziły efektywność psychoterapii, w tym efekt ten był większy po upływie kilku miesięcy od zakończenia procesu (9–13 miesięcy) niż bezpośrednio po zakończeniu procesu psychoterapeutycznego. [4]

Liczne badania potwierdzają skuteczności psychoterapii psychodynamicznej konkretnych zaburzeń psychicznych. Według przeglądu z 2006 roku [8] do zaburzeń tych należą: zaburzenia osobowości, zaburzenia depresyjne, fobia społeczna, lęk uogólniony, lęk napadowy, zespół stresu pourazowego, zaburzenia odżywiania i  zaburzenia występujące pod postacią somatyczną.[4]

Według przeprowadzanych metaanaliz psychoterapia psychodynamiczna jest metodą, która przynosi znaczące i stabilne efekty terapeutyczne [10]. Pomimo wyników pokazujących, że uczestnictwo w terapii przynosi poprawę w porównaniu do osób pozostających bez terapii, warto pamiętać, że efektywność tego typu terapii zależy od bardzo wielu czynników w tym m.in. motywacji i zaangażowania pacjenta oraz specyfiki danej relacji terapeutycznej. Równocześnie nie stwierdzono różnic w skuteczności między psychoterapią psychodynamiczną a innymi formami psychoterapii [10]. Powyższe wyniki metaanaliz świadczą o tym, że psychoterapia psychodynamiczna i CBT okazują się równie skuteczne w leczeniu, skuteczność ta będzie jednak uzależniona od indywidualnych jakości pacjenta, terapeuty i relacji terapeutycznej. [4]

Podobne wnioski dotyczące skuteczności psychoterapii psychodynamicznej jako bliskiej w skuteczności innym formom psychoterapii (CBT) uzyskano w metaanalizie z 2014 roku [13]. Autorzy określili, że istnieją empiryczne dowody na przydatność terapii psychodynamicznej w leczeniu zaburzeń osobowości, depresji, zaburzeń lękowych, zaburzeń odżywiania, nadużywania substancji i objawów somatycznych. [4]

Badania dotyczące analizy jungowskiej również wskazują na jej skuteczność. Dotyczy ona poprawy zarówno na poziomie objawów, trudności interpersonalnych ale również zmian struktury osobowości i funkcjonowania w życiu codziennym [14]. Poprawa ta utrzymuje się po zakończeniu terapii. Badania dotyczyły pacjentów z zaburzeniami osobowości i z zaburzeniami depresyjnymi. Inne dotyczące pacjentów z zaburzeniami afektywnymi, nerwicowymi, psychosomatycznymi i zaburzeniami osobowości pokazały poprawę (utrzymującą się kilka lat po terapii) samopoczucia, relacji partnerskich, funkcjonowania zawodowego i funkcjonowania społecznego oraz większe zadowolenie z życia [4].

Kolejnym, coraz bardziej popularnym nurtem psychoterapii, jest terapia bazująca na podejściu Miltona Ericksona, opierająca się między innymi na wykorzystaniu jako korzystnego, przydatnego zjawiska hipnozy w terapii. Terapeuci stosujący to podejście zalecają posługiwanie się terminem hipnoza kliniczna lub hipnoza medyczna podkreślając, że jest to metoda używana przez osoby specjalnie do tego przeszkolone, działające zgodnie z określonymi zasadami i stosujące ją w celach leczniczych. Badania dotyczące hipnozy ogniskują się wokół dwóch tematów —  charakterystyki samego procesu terapii z użyciem hipnozy oraz jego skuteczności. Proces hipnoterapii zawiera takie elementy jak: zogniskowana uwaga, skupienie na wewnętrznych procesach, relaks, rozwinięcie automatycznej, nieświadomej reakcji na sugestie hipnotyczne, powrót do wyjściowego stanu świadomości z poczuciem, że coś ważnego się wydarzyło w związku z celami terapeutycznymi. Określono, że włączenie hipnozy w proces psychoterapii zwiększa jej efektywność. [4]

Warto podkreślić, że wyniki prac podkreślają skuteczność tej formy psychoterapii, zwłaszcza w odniesieniu do zaburzeń o charakterze psychosomatycznym. Przeprowadzone metaanalizy wskazują na pozytywny wpływ stosowania hipnozy w pracy z pacjentami dorosłymi i dziećmi w okresie przed- i okołooperacyjnym. W metaanalizach potwierdzono, że stosowanie hipnozy wpływa na obniżenie bólu i stresu podczas stosowania procedur medycznych [15], redukuje doznania bólowe i ból przewlekły [4, 16, 17].

Więcej o tym, na czym polega psychoterapia.

Psychoterapia psychodynamiczna w zaburzeniach osobowości

Podstawy terapii psychodynamicznej w kontekście zaburzeń osobowości obejmują głębokie badanie i rozumienie relacji pacjenta z przeszłością oraz jej wpływu na obecne wzorce zachowania, myślenia i odczuwania. Terapia psychodynamiczna opiera się na założeniu, że nasze doświadczenia wczesnego dzieciństwa, szczególnie te związane z relacjami z opiekunami, kształtują osobowość i wpływają na obecne trudności emocjonalne i interpersonalne. Terapeuta psychodynamiczny dąży do zidentyfikowania ukrytych, nieświadomych motywacji, konfliktów i pragnień, które mogą kształtować zachowanie pacjenta. [1,3]

Terapeuta pomaga pacjentowi zbadać relacje, zrozumieć emocje, które się z nimi wiążą, oraz ujawnić ukryte mechanizmy obronne, które mogą wpływać na obecne trudności. Praca nad relacjami z przeszłości ma na celu odkrycie powiązań między wydarzeniami z dzieciństwa a obecnymi wzorcami zachowania, co umożliwia pacjentowi lepsze zrozumienie siebie i przyczyn swoich trudności. [3,5]

W terapii psychodynamicznej wykorzystywane są różnorodne techniki mające na celu odkrywanie i rozumienie ukrytych procesów psychologicznych. Przykłady technik psychodynamicznych stosowanych w leczeniu zaburzeń osobowości to [3]:

• Wolne skojarzenia: Pacjent wypowiada swobodne myśli, które mogą prowadzić do ukazania nieświadomych myśli, uczuć czy konfliktów.
• Interpretacja: Terapeuta analizuje wypowiedzi pacjenta, aby ujawnić ukryte motywacje, konflikty czy pragnienia, które wpływają na zachowanie i emocje.
• Analiza marzeń sennych: Marzenia senne mogą odzwierciedlać nieświadome pragnienia i lęki. Ich analiza może pomóc pacjentowi w zrozumieniu głębszych warstw swojego umysłu.
• Przeniesienie i przeciwprzeniesienie: Przeniesienie odnosi się do przenoszenia uczuć pacjenta wobec innych osób na terapeutę, natomiast przeciwprzeniesienie oznacza reakcje emocjonalne terapeuty wobec pacjenta. Te zjawiska są analizowane w kontekście relacji terapeutycznej.
• Praca z oporem: Terapeuta analizuje i rozumie opór pacjenta wobec pewnych tematów czy technik terapeutycznych, co może prowadzić do odkrycia ukrytych konfliktów.
• Uświadamianie mechanizmów obronnych: Terapeuta pomaga pacjentowi zrozumieć, jakie mechanizmy obronne stosuje w reakcji na trudne emocje i sytuacje.

Wszystkie te techniki mają na celu wydobywanie i rozumienie głębokich, nieświadomych aspektów osobowości pacjenta oraz wpływu przeszłości na ich obecne funkcjonowanie. Terapia psychodynamiczna stara się skonfrontować pacjenta z wpływem nieświadomych procesów oraz nadać im rozumienie, co może przyczynić się do pozytywnych zmian w zachowaniach i odczuciach, a tym samym do łagodzenia objawów zaburzeń osobowości. [3]

W terapii psychodynamicznej przeniesienie jest analizowane i wykorzystywane jako narzędzie do zrozumienia nieświadomych wzorców relacyjnych pacjenta oraz ukrytych pragnień i konfliktów, które wpływają na jego zachowanie i emocje. Poprzez badanie przeniesienia terapeuta może pomóc pacjentowi zidentyfikować powiązania między obecnymi relacjami a wcześniejszymi doświadczeniami, co umożliwia głębsze zrozumienie i przepracowanie tych wzorców. [1,3]

Przeciwprzeniesienie jest równie istotne w terapii psychodynamicznej, ponieważ reakcje emocjonalne terapeuty na pacjenta mogą dostarczyć cennych wskazówek dotyczących ukrytych procesów psychologicznych pacjenta. Terapeuta analizuje swoje własne przeciwprzeniesienie, aby wprowadzić rozumienie, jakie elementy historii pacjenta mogą wywoływać silne emocje u niego samego. To może pomóc w identyfikacji obszarów, które wymagają głębszej eksploracji i zrozumienia w kontekście terapii. Przeniesienie i przeciwprzeniesienie są kluczowymi elementami terapii psychodynamicznej w kontekście zaburzeń osobowości. [3]

Terapia grupowa

Terapia grupowa w kontekście zaburzeń osobowości stanowi istotny element procesu terapeutycznego, oferując pacjentom unikalną i efektywną formę wsparcia oraz możliwość pracy nad swoimi trudnościami w społecznych interakcjach. Podejście grupowe ma na celu zrozumienie, rozwiązanie oraz poprawę funkcjonowania emocjonalnego i interpersonalnego pacjentów cierpiących na zaburzenia osobowości. [18]

Rola terapii grupowej w leczeniu zaburzeń osobowości jest wieloaspektowa. Umożliwia ona pacjentom eksponowanie się na różnorodność perspektyw, doświadczeń i historii życiowych innych uczestników grupy. To prowadzi do większego zrozumienia własnych problemów poprzez identyfikację podobnych doświadczeń u innych, a także pozwala na zobaczenie, w jaki sposób inni radzą sobie z podobnymi wyzwaniami. Wprowadza to element empatii oraz wzajemnej nauki, co może wzmacniać poczucie wsparcia i zwiększać motywację do zmiany. [1]

Zaletą uczenia się od innych pacjentów jest możliwość obserwowania różnych strategii radzenia sobie, alternatywnych sposobów myślenia oraz zachowań społecznych. Pacjenci mają okazję do praktykowania nowych umiejętności interpersonalnych w bezpiecznym i kontrolowanym środowisku grupy. Poprzez aktywne uczestnictwo w dyskusjach, role-playingu i ćwiczeniach interpersonalnych, uczestnicy terapii grupowej mogą eksplorować i rozwijać bardziej zdrowe wzorce zachowań społecznych. [3,18]

Przykłady tematów i technik w terapii grupowej obejmują [18]:

• Rozpoznawanie i modyfikacja myśli irracjonalnych: Grupa może wspólnie pracować nad identyfikacją negatywnych i destrukcyjnych myśli, a następnie wprowadzać zdrowsze alternatywy myślowe.
• Rozwijanie umiejętności komunikacyjnych: Poprzez role-playing i interakcje w grupie, pacjenci uczą się bardziej efektywnego wyrażania swoich potrzeb i uczuć, a także rozwijania umiejętności słuchania i empatii wobec innych.
• Trening umiejętności społecznych: Uczestnicy pracują nad poprawą umiejętności nawiązywania i utrzymywania relacji międzyludzkich, radzenia sobie z konfliktami oraz wyrażania emocji.
• Praca nad zaufaniem i bliskością: Grupa może skupić się na zrozumieniu i przepracowaniu trudności związanych z zaufaniem oraz budowaniem zdrowych relacji.
• Umacnianie poczucia własnej wartości: Uczestnicy dzielą się swoimi doświadczeniami i uczuciami związanymi z niskim poczuciem własnej wartości, a grupa stanowi wsparcie w budowaniu pozytywnego postrzegania samego siebie.
• Edukacja o zaburzeniach osobowości: Terapeuci mogą dostarczać uczestnikom informacji na temat konkretnych zaburzeń osobowości oraz pomagać im zrozumieć, jakie mechanizmy prowadzą do trudności interpersonalnych.

Terapia grupowa w leczeniu zaburzeń osobowości umożliwia pacjentom aktywne uczestnictwo w procesie terapeutycznym, wspierając ich w rozwijaniu zdrowych wzorców zachowań interpersonalnych, zwiększaniu samoświadomości oraz budowaniu poczucia wsparcia i przynależności społecznej. 

Terapia sztuką 

Terapia sztuką stanowi element wspierający w leczeniu zaburzeń osobowości. Wykorzystuje ekspresyjne formy sztuki, takie jak malarstwo, rzeźba, muzyka, taniec i teatr, aby pomóc pacjentom wyrazić swoje emocje, przepracować trudne doświadczenia oraz rozwijać zdrowe wzorce myślenia i zachowania. Wpływ terapii artystycznych na wyrażanie emocji jest znaczący. Często osoby cierpiące na zaburzenia osobowości mogą mieć trudności w wyrażaniu swoich uczuć i doświadczeń w słowach. Terapia sztuką daje im alternatywny sposób komunikacji, pozwalając na wyrażanie się poprzez obrazy, dźwięki, ruchy i symbole. To umożliwia pacjentom głębsze zrozumienie emocji i konstruktywne radzenie sobie z nimi. [1]

W przypadku malarstwa i rzeźby, pacjenci mogą tworzyć obrazy lub rzeźby odzwierciedlające ich wewnętrzne stany emocjonalne, co pozwala na ich eksplorację i transformację. Muzyka może działać jako środek do wyrażania niewerbalnych uczuć, a także wpływać na regulację nastroju i relaksację. Taniec jest sposobem na wyrażanie ruchem tego, czego trudno jest wyrazić słowami, a także pomaga w odczuwaniu swojego ciała i zwiększaniu poczucia kontroli nad nim. Teatr terapeutyczny umożliwia pacjentom eksplorację różnych ról społecznych, wzmocnienie pewności siebie oraz symulowanie zdrowych interakcji. [1,2]

Przykłady pacjentów ilustrujące skuteczność terapii sztuką:

• Malarstwo jako wyraz emocji: Pacjentka cierpiąca na zaburzenie schizoidalne, która miała trudności w nawiązywaniu relacji interpersonalnych, wykorzystała malarstwo jako sposób wyrażania swoich emocji i myśli. Tworzenie obrazów pozwoliło jej na otwarcie się na terapeutyczny proces i nawiązanie kontaktu z innymi.
• Terapia tańcem jako narzędzie integracji ciała i umysłu: Pacjent z osobowością borderline odczuwający silne wahania nastroju i trudności w regulacji emocji, uczestniczył w terapii tańcem. Poprzez ruch i rytm, był w stanie łączyć swoje ciało i umysł, co wpłynęło na zwiększenie samoświadomości i lepszą kontrolę emocji.
• Muzyka w pracy nad samoakceptacją: Osoba z osobowością unikającą, która miała niskie poczucie własnej wartości i obawiała się odrzucenia, angażowała się w terapię muzyczną. Poprzez tworzenie i wyrażanie siebie za pomocą muzyki, zaczęła odkrywać swoje wewnętrzne zasoby i stopniowo budować pozytywną relację z samą sobą.

Techniki relaksacyjne i medytacja

Techniki relaksacyjne i medytacja są istotnymi narzędziami w terapii zaburzeń osobowości, skupiając się na redukcji stresu, regulacji emocji oraz poprawie ogólnego stanu psychicznego pacjentów. Redukcja stresu jest kluczowym elementem w terapii zaburzeń osobowości. Osoby cierpiące na te zaburzenia często doświadczają wzmożonego poziomu stresu, lęku i napięcia emocjonalnego. Techniki relaksacyjne, takie jak głębokie oddychanie, progresywna relaksacja mięśniowa czy trening autogenny, pozwalają pacjentom na wytworzenie stanu odprężenia fizycznego i psychicznego. Redukcja stresu przyczynia się do zmniejszenia nadmiernego pobudzenia emocjonalnego, poprawia jakość snu oraz zwiększa zdolność pacjenta do radzenia sobie z trudnościami. [19]

Medytacja odgrywa znaczącą rolę w regulacji emocji u osób z zaburzeniami osobowości. Poprzez praktykowanie medytacji, pacjenci uczą się świadomego obserwowania swoich myśli i emocji bez osądzania ich lub reagowania. To umożliwia zdystansowanie się od negatywnych lub destrukcyjnych myśli, a także naukę kontenerowania i aktywnego zarządzania emocjami. Medytacja wpływa na zmniejszenie reaktywności emocjonalnej, kontrolę impulsów oraz zwiększenie umiejętności koncentracji. [20]

Praktyczne wskazówki dotyczące wdrażania technik relaksacyjnych i medytacji w terapii zaburzeń osobowości obejmują:

• Regularność praktyki: Zaleca się codzienne praktykowanie technik relaksacyjnych i medytacji, nawet przez krótki okres czasu. Regularność pozwala na stopniowe wzmocnienie umiejętności relaksacji i regulacji emocji.
• Znalezienie odpowiedniego miejsca: Pacjent powinien wybrać ciche i spokojne miejsce do praktykowania. To pomoże w zminimalizowaniu bodźców zewnętrznych i skoncentrowaniu się na ćwiczeniach.
• Prowadzenie terapeuty: Wprowadzenie pacjenta w techniki relaksacyjne i medytację może być poparte wsparciem terapeuty. Instruktor może dostosować ćwiczenia do indywidualnych potrzeb i stopniowo prowadzić pacjenta w coraz bardziej zaawansowane praktyki.
• Cierpliwość i akceptacja: Osoby z zaburzeniami osobowości mogą napotkać trudności podczas praktykowania relaksacji i medytacji, szczególnie na początku. Ważne jest, aby być cierpliwym i akceptować reakcje emocjonalne oraz myśli.
• Integrowanie z innymi formami terapii: Techniki relaksacyjne i medytacja mogą być skutecznie łączone z innymi formami terapii, takimi jak terapia psychodynamiczna. Ich synergia może potęgować korzyści terapeutyczne.

Techniki relaksacyjne i medytacja stanowią ważny element terapii zaburzeń osobowości, wspierając pacjentów w redukcji stresu, regulacji emocji i rozwijaniu zdrowych mechanizmów radzenia sobie. Ich regularna praktyka może przyczynić się do poprawy jakości życia pacjentów oraz zwiększenia ich zdolności do skutecznego zarządzania trudnościami emocjonalnymi. [20]

Więcej o tym, jak radzić sobie ze stresem.

Wsparcie dla rodzin pacjentów z zaburzeniami osobowości

Ten obszar odgrywa istotną rolę w procesie leczenia i poprawy jakości życia zarówno pacjentów, jak i ich bliskich. Zrozumienie natury zaburzeń osobowości oraz efektywne strategie komunikacji i wspierania mogą przyczynić się do budowania zdrowych relacji rodzinnych. [1]

Najważniejsze aspekty wsparcia dla rodzin pacjentów z zaburzeniami osobowości to [3]:

• Edukacja i zrozumienie: Podstawą jest uzyskanie wiedzy na temat konkretnej osobowości pacjenta oraz charakterystycznych cech, zachowań i trudności z nią związanych. Zrozumienie zaburzeń osobowości pomaga w unikaniu nadmiernego osądzania i tworzenia niepotrzebnych konfliktów.
• Komunikacja: Utrzymywanie otwartej i szczerze komunikacji w rodzinie jest kluczowe. Członkowie rodziny mogą uczestniczyć w terapii pacjenta lub terapii rodziny, gdzie mogą wyrazić swoje uczucia, obawy i oczekiwania związane z zaburzeniem osobowości.
• Ustalanie granic: Rodziny mogą nauczyć się, jak ustalać zdrowe granice w relacjach z pacjentem, aby uniknąć negatywnego wpływu na swoje zdrowie psychiczne i emocjonalne. Ustalenie granic może pomóc w zapobieganiu sytuacjom manipulacji czy wykorzystywania.
• Wsparcie emocjonalne: Rodziny powinny oferować pacjentowi wsparcie emocjonalne, wyrażając swoją akceptację, miłość i gotowość do pomocy. Wsparcie to może pomóc pacjentowi w radzeniu sobie z trudnościami oraz zwiększyć motywację do leczenia.
• Unikanie winy: Ważne jest, aby rodzina nie obarczała pacjenta winą za swoje problemy. Zaburzenia osobowości często wynikają z wielu czynników, w tym genetycznych i środowiskowych, i nie jest to wynik złej woli pacjenta.
• Terapia rodziny: Terapia rodziny może być skutecznym narzędziem w procesie wsparcia. W ramach terapii rodziny, członkowie rodziny mogą pracować nad rozwiązywaniem konfliktów, poprawą komunikacji i budowaniem zdrowszych relacji.
• Samopomoc: Rodziny mogą również skorzystać z grup wsparcia dla rodzin osób z zaburzeniami osobowości, gdzie mogą dzielić się swoimi doświadczeniami, uzyskiwać wsparcie od osób w podobnej sytuacji i uczyć się od innych strategii radzenia sobie.

Poprawa zrozumienia, komunikacji i relacji rodzinnych może stworzyć korzystne środowisko dla procesu zdrowienia pacjenta i wspólnego radzenia sobie z wyzwaniami związanymi z zaburzeniami osobowości. [3]

Podsumowanie

Terapia zaburzeń osobowości jest wieloaspektowym procesem, który uwzględnia różnorodne podejścia i techniki. Rokowania zależą od rodzaju zaburzenia oraz trwałości cech osobowości, jednak wcześniejsze rozpoczęcie leczenia sprzyja korzystnym rezultatom. Terapia psychodynamiczna, terapia grupowa, terapia sztuką i kreatywności oraz techniki relaksacyjne i medytacja stanowią istotne elementy procesu leczenia, pomagając pacjentom zrozumieć przyczyny swoich trudności, rozwijać zdrowe mechanizmy radzenia sobie oraz poprawiać jakość życia.

Terapia psychodynamiczna ukierunkowana na analizę relacji z przeszłości oraz mechanizmów obronnych pozwala pacjentom na głębsze zrozumienie źródeł swoich problemów. Przeniesienie i przeciwprzeniesienie stanowią kluczowe elementy w tej terapii, umożliwiając terapeucie i pacjentowi odkrycie ukrytych motywacji i reakcji emocjonalnych. Terapia grupowa tworzy przestrzeń dla pacjentów do dzielenia się swoimi doświadczeniami i uczenia się od innych, rozwijając zdrowe wzorce zachowań interpersonalnych. Terapia sztuką wykorzystuje ekspresję artystyczną jako narzędzie wyrażania emocji i przepracowywania trudności. Techniki relaksacyjne i medytacja pomagają w redukcji stresu i regulacji emocji, wpływając pozytywnie na ogólny stan psychiczny pacjentów.

Wsparcie dla rodzin pacjentów z zaburzeniami osobowości odgrywa kluczową rolę w procesie leczenia. Edukacja i zrozumienie natury zaburzeń osobowości, skuteczna komunikacja oraz tworzenie zdrowych granic stanowią ważne aspekty wsparcia. Terapia rodziny może również pomóc w rozwiązaniu konfliktów i budowaniu zdrowszych relacji między członkami rodziny. Zintegrowane podejście, wykorzystujące różnorodne techniki terapeutyczne oraz aktywne zaangażowanie pacjenta i jego rodziny, stanowi klucz do skutecznego leczenia zaburzeń osobowości.

Terapia zaburzeń osobowości jest kompleksowym procesem, który wymaga zrozumienia, zaangażowania i wsparcia zarówno ze strony pacjenta, jak i jego bliskich. Różnorodność technik terapeutycznych oraz dostosowanie leczenia do indywidualnych potrzeb i charakterystyki pacjenta stanowią fundamenty skutecznego procesu zdrowienia i poprawy jakości życia.

Piśmiennictwo

1. Fariba KA, Gupta V, Kass E. Personality Disorder. [Updated 2023 Apr 17]. In: StatPearls [Internet]. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing; 2023 Jan-. Available from: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK556058/.

2. Zaburzenia osobowości: Problemy diagnozy klinicznej. Redakcja naukowa: Lidia Cierpiałkowska i Emilia Soroko. Poznań, 2017.

3. Gabbard GO, Clarkin JF, Fonagy P. Psychoterapia psychodynamiczna zaburzeń osobowości. Podręcznik kliniczny. Wydawca: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego; 2013. ISBN: 9788323334484.

4. Kansy M, Zaborska K. Skuteczność psychoterapii. Sekcja Naukowa Psychoterapii Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego [Internet]. © 2020 SNP PTP. Dostępne z: https://sekcjanaukowapsychoterapii.org/skutecznosc-psychoterapii/.

5. Kalita L, Bittner-Jakubowska A, Buzun E, Dworczyk P, Giza M, Henzel-Korzeniowska A et al. Competences needed to conduct psychoanalytical and psychodynamic therapies in Poland. Psychoterapia. 2021;197(2):51-66. https://doi.org/10.12740/PT/139233.

6. Smith M, Glass G, Miller T. The benefits of psychotherapy. Baltimore: John Hopkins University Press; 1980.

7. Lipsey M, Wilson D. The efficacy of psychological, educational, and behavioral treatment. Confirmation from meta-analysis. Am. Psych. 1993; 48(12): 1181–1209.

8. Leichsenring F, Hiller W, Weissberg M, Leibing E. Cognitive-behavioral therapy and psychodynamic psychotherapy: techniques, efficacy, and indications. Am J Psychother. 2006;60(3):233-59.

9. Roffman JL, Marci CD, Glick DM, Dougherty DD, Rauch SL. Neuroimaging and the functional neuroanatomy of psychotherapy. Psychol Med. 2005 Oct;35(10):1385-98.

10. Leichsenring F, Rabung S, Leibing E. The efficacy of short-term psychodynamic psychotherapy in specific psychiatric disorders. A meta-analysis. JAMA 2004; 300: 1551–1565.

11. Abbass AA, Hancock JT, Henderson J, Kisely S. Short-term psychodynamic psychotherapies for common mental disorders. Cochrane Database Syst Rev. 2006 Oct 18;(4):CD004687.

12. Leichsenring F, Rabung S. Effectiveness of long-term psychodynamic psychotherapy: a meta-analysis. JAMA. 2008 Oct 1;300(13):1551-65.

13. Levy KN, Ehrenthal JC, Yeomans FE, Caligor E. The efficacy of psychotherapy: focus on psychodynamic psychotherapy as an example. Psychodyn Psychiatry. 2014 Sep;42(3):377-421.

14. Roesler C. Evidence for the effectiveness of jungian psychotherapy: a review of empirical studies. Behav Sci (Basel). 2013 Oct 24;3(4):562-575.

15. Häuser W, Hagl M, Schmierer A, Hansen E. The Efficacy, Safety and Applications of Medical Hypnosis. Dtsch Arztebl Int. 2016 Apr 29;113(17):289-96.

16. Richardson J, Smith JE, McCall G, Pilkington K. Hypnosis for procedure-related pain and distress in pediatric cancer patients: a systematic review of effectiveness and methodology related to hypnosis interventions. J Pain Symptom Manage. 2006 Jan;31(1):70-84.

17. Thompson T, Terhune DB, Oram C, Sharangparni J, Rouf R, Solmi M, Veronese N, Stubbs B. The effectiveness of hypnosis for pain relief: A systematic review and meta-analysis of 85 controlled experimental trials. Neurosci Biobehav Rev. 2019 Apr;99:298-310.

18. Leszcz M, Yalom I. The Theory and Practice of Group Psychotherapy (Revised). Ingram Publisher Services US; 2020.

19. Tang YY, Hölzel BK, Posner MI. The neuroscience of mindfulness meditation. Nat Rev Neurosci. 2015 Apr;16(4):213-25

20. Simkin DR, Black NB. Meditation and mindfulness in clinical practice. Child Adolesc Psychiatr Clin N Am. 2014 Jul;23(3):487-534.

Artykuł zostanie opublikowany na łamach Psychiatrii po Dyplomie.