Obsesja porządku i perfekcjonizmu, czyli osobowość anankastyczna

Osobowość anankastyczna jest specyficznym zaburzeniem osobowości, które cechuje się silną potrzebą porządku, perfekcjonizmem i potrzebą kontroli. Osoby dotknięte tym zaburzeniem dążą do nieustannej kontroli nad swoim otoczeniem i działaniami, nie pozostawiając miejsca na elastyczność czy spontaniczność (które przeżywane są jako brak konroli). Ta nadmiarowa potrzeba kontroli często prowadzi do spowolnienia lub utrudnienia w wykonywaniu zadań.

Jednym z charakterystycznych elementów osobowości anankastycznej jest poczucie samotności oraz brak zaufania do innych ludzi. Osoby z tym zaburzeniem często mają trudności w nawiązywaniu bliskich relacji, ponieważ nadmierna kontrola i perfekcjonizm zaczynają być dyskomfortowe dla innych. W rezultacie, osoby z osobowością anankastyczną często doświadczają uczucia izolacji i braku zrozumienia ze strony otoczenia.

Osobowość anankastyczna częściej występuje u mężczyzn niż u kobiet, istnieje również podejrzenie, że może mieć podłoże genetyczne. Ponadto, osoby z osobowością anankastyczną często cierpią również na inne zaburzenia, takie jak depresja czy zaburzenia związane z nadużywaniem alkoholu. Jest to istotne, ponieważ obecność tych dodatkowych problemów może dodatkowo pogarszać jakość życia i funkcjonowanie.

Ponieważ objawy zaburzeń osobowości wynikają z wymodelowanego w pierwszych relacjach konstruktu przeżywania i reagowania na świat wewnętrzny – ich leczenie możliwe jest, ale w długoterminowej psychoterapii. Łagodzenie pojedynczych objawów umożliwia psychoterapia krótkoterminowa lub farmakoterapia.

Więcej o psychoterapii.

Kiedy rozpoznajemy osobowość anankastyczną?

Osobowość anankastyczna, znana również jako osobowość obsesyjno-kompulsywna, to rodzaj zaburzenia osobowości, które charakteryzuje się nadmierną dbałością o porządek w każdym obszarze funkcjonowania. Osoby dotknięte tym zaburzeniem często dążą do kontrolowania nawet najdrobniejszych szczegółów swojego życia, często kosztem elastyczności i otwartości na nowe doświadczenia.

Osobowość anankastyczna może wpływać na zdolność do nawiązywania i utrzymywania relacji z innymi. Przywiązanie do perfekcjonizmu i sztywnej kontroli może utrudniać przynoszące radość funkcjonowanie oraz prowadzić do trudności w komunikacji i budowaniu bliskich więzi.

Warto zaznaczyć, że osobowość anankastyczna często jest mylona z osobowością narcystyczną, choć to dwa odrębne zaburzenia osobowości. W osobowości anankastycznej obserwujemy skupienie się na doskonaleniu działań i dążeniu do perfekcji, podczas gdy w osobowości narcystycznej – nadmiarowe rozwijanie poczucia własnej wielkości warunkowane koniecznością ciągłego otrzymywania pochwał i uwagi.

Osobowość anankastyczna nie jest tożsama z zaburzeniem obsesyjno-kompulsyjnym (OCD). W piątej edycji „Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders” (DSM-5) opracowanej przez Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne, zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne zostały sklasyfikowane jako odrębna kategoria, obejmująca różne stany psychiczne związane z obsesjami i kompulsjami.

Osobowość anankastyczna i OCD są odmiennością od siebie zarówno pod względem natury objawów, jak i nasilenia. W przypadku osobowości anankastycznej, zachowania są bardziej stałe i ogólne, wpisane w codzienność funkcjonowania i obserwowane przy każdym z działań, podczas gdy w OCD występują epizodyczne i natarczywe myśli oraz zachowania (kompulsje). Ważne jest, aby sięgać po profesjonalną pomoc w celu uzyskania diagnozy i odpowiedniego leczenia, ponieważ zarówno osobowość anankastyczna, jak i zaburzenia obsesyjno-kompulsywne mogą wpływać na codzienne funkcjonowanie.

Więcej o osobowości narcystycznej.

Jakie są przyczyny kształtowania się osobowości anankastycznej?

Osobowość anankastyczna jest jednym z najczęstszych zaburzeń osobowości, dotykającym od 2 do 7 procent populacji na całym świecie. Obecnie nie znamy dokładnej przyczyny rozwoju osobowości anankastycznej, ale istnieje kilka czynników, które mogą mieć związek z jej powstaniem. Wydaje się, że genetyka oraz doświadczenia z dzieciństwa odgrywają istotną rolę.

Badania sugerują, że niektórzy dorośli cierpią na to zaburzenie już od najmłodszych lat. Mogą oni doświadczać presji, aby być doskonałymi we wszystkich dziedzinach życia, niezależnie od tego, czym się zajmują. Inne badania wskazują, że osobowość anankastyczna może rozwijać się u dzieci, które miały nadopiekuńczych rodziców lub także – opiekunów, którzy nie zapewniali im odpowiedniej opieki, emocjonalnego rozwoju i tworzenia bezpiecznych więzi. Istnieje również możliwość, że obecność członków rodziny z osobowością anankastyczną zwiększa ryzyko jej wystąpienia w kolejnych pokoleniach.

Istnieją także inne czynniki ryzyka związane z wystąpieniem osobowości anankastycznej, takie jak depresja, zaburzenia odżywiania, zaburzenia lękowe związane z chorobą somatyczna (psychosomatyczne) oraz choroba Parkinsona. Te czynniki mogą wpływać na rozwój osobowości anankastycznej.

Więcej o przyczynach zaburzeń psychicznych.

Jakie objawy występują w osobowości anankastycznej?

Osobowość anankastyczna manifestuje się poprzez obsesję na punkcie osiągnięcia perfekcji oraz potrzebę kontroli.

Typowe objawy w osobowości anankastycznej obejmują:

1. Działanie powściągliwe lub ograniczone emocjonalnie: Kontrolowanie emocji i powściągliwość w ich wyrażaniu.
2. Przestrzeganie zasad w nieelastycznym, sztywnym sposób: Silna potrzeba przestrzegania określonych zasad, które mogą być traktowane jako nieelastyczne i nie podlegające zmianom.
3. Przytłaczająca potrzeba bycia punktualnym: Duży nacisk na punktualność i bycie nadmiarowo terminowym.
4. Tworzenie kolejności i list zadań: Preferencja nadmiarowego planowania i tworzenia list zadań w celu zachowania porządku i kontroli nad życiem własnym i bliskich osób.
5. Chęć kontrolowania swoich relacji z innymi: Częste odczuwanie potrzeby kontrolowania relacji z innymi ludźmi, co może prowadzić do trudności w utrzymywaniu zdrowych i elastycznych więzi.
6. Trudności w odczuwaniu empatii i/lub utrzymywaniu intymnych relacji: Trudności w odczuwaniu empatii wobec innych i nawiązywaniu bliskich, intymnych relacji.
7. Niezwykłe zaangażowanie w pracę: Wysokie zaangażowanie w pracę i dążenie do perfekcji we wszystkich szczegółach.
8. Problemy z oddawaniem zadań innym: Trudności z delegowaniem zadań i oddawaniem kontroli nad nimi innym osobom.
9. Potrzeba perfekcji nawet w najdrobniejszych szczegółach: Dążenie do perfekcji we wszystkim, nawet w najmniejszych zadaniach.
10. Problemy z samoidentyfikacją i/lub samokierowaniem: Trudności w określaniu własnej tożsamości i podejmowaniu decyzji bez nadmiernej analizy i kontroli.

Posiadanie niektórych cech osobowości anankastycznej nie oznacza, że dana osoba ma zaburzenie osobowości. Zaburzenie osobowości anankastycznej jest diagnozowane, gdy te cechy są silnie utrwalone i powodują znaczne trudności w codziennym funkcjonowaniu.

O trudnych emocjach.

Jak wygląda diagnostyka osobowości anankastycznej?

Diagnoza osobowości anankastycznej polega na ocenie objawów i ich wpływu na życie. Psychoterapeuta przeprowadza wywiad, zadając pytania dotyczące charakterystycznych cech i zachowań. W celu wykluczenia innych możliwości, w szerszej diagnostyce, mogą być również przeprowadzone badania laboratoryjne oraz fizykalne w ramach konsultacji z lekarzem rodzinnym.

Postawienie diagnozy osobowości anankastycznej wymaga obecności co najmniej czterech z następujących objawów:

1. Nadmierne poświęcenie się pracy kosztem rodziny lub przyjaciół.
2. Ekstremalna potrzeba perfekcji i bezwzględnej kontroli nad sobą, swoim otoczeniem i relacjami międzyludzkimi.
3. Trudności w byciu hojnym dla innych.
4. Niemożność delegowania zadań.
5. Trudności w pozbywaniu się zużytych lub bezwartościowych przedmiotów, nawet tych bez wartości sentymentalnej.
6. Nadmierna sumienność.
7. Zaabsorbowanie szczegółami, zasadami, listami i porządkiem, kosztem pominięcia głównego celu działania.
8. Sztywność i brak elastyczności w odniesieniu do moralności, etyki, wartości i przestrzegania zasad.

Dodatkowo, inne objawy osobowości anankastycznej to unikanie intymności, „utknięcie” w pewnych poglądach oraz ograniczona ekspresja emocjonalna. Ważne jest dla samego postawienia diagnozy, aby te objawy powodowały znaczne trudności w funkcjonowaniu w różnych obszarach życia, takich jak szkoła, praca, rodzina i relacje z innymi.

Warto podkreślić, że osobowość anankastyczna może wykazywać podobieństwo do innych stanów, takich jak zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne, osobowość unikająca (lękliwa) oraz osobowość schizoidalna. Różnice polegają na specyficznych cechach i przyczynach, które wpływają na funkcjonowanie danej osoby.

Więcej o diagnostyce zaburzeń osobowości.

Czy równocześnie mogą występować inne zaburzenia w osobowości anankastycznej?

Osobowość anankastyczna często współwystępuje z innymi zaburzeniami zdrowia psychicznego i fizycznego. Ważne jest, aby uwzględnić wszystkie te problemy jednocześnie, ponieważ mogą one wzajemnie na siebie wpływać.

• Zaburzenia odżywiania – Perfekcjonizm wynikający z osobowości anankastycznej może skłaniać osoby do dążenia do nierealistycznych standardów, nawet kosztem własnego zdrowia. Ten specyficzny rodzaj perfekcjonizmu występuje również u osób z zaburzeniami odżywiania, takimi jak anoreksja i bulimia, dlatego te stany często współwystępują z osobowością anankastyczną.
• Zaburzenia nastroju – Wypalenie zawodowe, trudności w relacjach społecznych i nieosiągnięcie wysokich oczekiwań wynikających z osobowości anankastycznej mogą prowadzić do wystąpienia objawów depresyjnych. Ponadto, niektóre badania sugerują powiązanie cech osobowości anankastycznej z myślami samobójczymi.
• Problemy fizyczne – Badania wykazały, że osobowość anankastyczna może być związana z chorobami sercowo-naczyniowymi, takimi jak nadciśnienie. Inne badania sugerują związek między osobowością anankastyczną a ryzykiem udaru i zapaleniem stawów.
• Zaburzenia lękowe – Ze względu na skłonność do utrzymania porządku i perfekcjonizmu, osoby z osobowością anankastyczną mogą doświadczać nadmiernego niepokoju. Zaburzenia lękowe, takie jak zespół lęku uogólnionego i zespół lęku napadowego, często współwystępują z osobowością anankastyczną.
• Inne zaburzenia osobowości – Osoby z cechami osobowości anankastycznej mogą również usłyszeć o podejrzeniu u nich innych zaburzeń osobowości, takich jak osobowość zależna, osobowość histrioniczna, osobowość typu borderline, osobowość unikająca lub narcystyczna.

Więcej o zaburzeniach osobowości.

Na czym polega leczenie osobowości anankastycznej?

Bezsprzecznie opiera się na długoterminowej psychoterapii, a leki są stosowane jako uzupełnienie psychoterapii.

Psychoterapia może obejmować:

• Terapię psychodynamiczną – pomaga pacjentowi zrozumieć świadome i nieświadome myśli i emocje oraz przemodelować stabilność wewnętrznej relacji.
• Terapię poznawczo-behawioralną (CBT) – skupia się na identyfikowaniu i modyfikowaniu negatywnych wzorców myślowych związanych z osobowością anankastyczną.

Inne formy terapii, które mogą być stosowane, to:

• Terapia dialektyczno-behawioralna (DBT) – pomaga w regulacji emocji i uczeniu się zdrowych strategii radzenia sobie.
• Nidoterapia – skupia się na wprowadzaniu zmian środowiskowych w celu poprawy zdrowia psychicznego.

Leki mogą być również stosowane w leczeniu osobowości anankastycznej, zwłaszcza jeśli pacjent ma również inne stany, takie jak depresja czy nasilone zaburzenia lękowe. Wówczas leki mogą pomóc w łagodzeniu niektórych objawów i poprawie funkcjonowania. Jednak należy pamiętać, że leki nie stanowią podstawy leczenia tej osobowości i powinny być stosowane w połączeniu z psychoterapią.

Ważne jest, aby terapia była dostosowana do indywidualnych potrzeb pacjenta i prowadzona pod opieką doświadczonego psychoterapeuty. Leczenie osobowości anankastycznej może być procesem długotrwałym, wymagającym cierpliwości i zaangażowania zarówno ze strony pacjenta, jak i psychoterapeuty.

Więcej o nurtach w psychoterapii.

Jak radzić sobie z osobowością anankastyczną?

Życie z osobowością anankastyczną jest wyzwaniem, szczególnie w kontekście relacji z innymi ludźmi. Osoby dotknięte tym zaburzeniem często doświadczają stresu z powodu perfekcjonizmu i trudności z delegowaniem zadań. Wysokie oczekiwania wobec siebie i trudności w empatii mogą również wpływać negatywnie na relacje interpersonalne.

Jednak istnieje kilka zasad, które mogą pomóc w radzeniu sobie z osobowością anankastyczną:

1. Ważne jest, aby zdobyć jak najwięcej wiedzy na temat tego zaburzenia. Poznanie swojego stanu pozwala zauważyć, kiedy objawy osobowości anankastycznej wpływają na nasze zachowanie. 
2. Należy zadbać o kontrolowanie poziomu stresu. Opracowanie planu redukcji stresu pomoże nam być bardziej elastycznymi i gotowymi do radzenia sobie z trudnościami, które napotykamy.
3. Nie zapominajmy o dbaniu o siebie. Osoby z osobowością anankastyczną mogą łatwo zaniedbywać swoje potrzeby, skupiając się na bieżących zadaniach. Ważne jest, aby regularnie przekierowywać uważność na własne potrzeby i zadbać o swoje dobre samopoczucie. Włączanie rutynowych działań dbających o zdrowie i relaks, takich jak ćwiczenia fizyczne, sen, hobby czy czas tylko dla siebie, jest kluczowe.
4. Warto być świadomym sytuacji, w których perfekcjonizm wywołuje niepokój. Poznanie tych kontekstów pozwoli nam podjąć działania mające na celu uspokojenie i zmniejszenie stresu. Przydatne może być również wprowadzenie praktyk medytacyjnych, które są skutecznym narzędziem przeciwdziałającym stresowi.
5. Ważne jest również otoczenie się wsparciem, takim jak rodzina, przyjaciele czy grupy wsparcia. Dzielenie się swoimi doświadczeniami i otrzymywanie wsparcia od innych osób może być niezwykle pomocne w radzeniu sobie z wyzwaniami związanymi z osobowością anankastyczną.

Pamiętajmy, że każdy ma swój własny rytm rozwoju i proces radzenia sobie z tym zaburzeniem może być indywidualny. Ważne jest, aby być cierpliwym i wspólnie z psychoterapeutą poszukiwać najlepszych strategii i narzędzi dostosowanych do indywidualnych potrzeb i celów.

Więcej o relacji wewnętrznej.

Jak pomóc bliskiej osobie z osobowością anankastyczną?

Pomoc bliskiej osobie z osobowością anankastyczną może być ważnym wsparciem w jej codziennym funkcjonowaniu i poprawie jakości relacji. Oto kilka wskazówek, które mogą być pomocne:

1. Wykazuj empatię i zrozumienie: Próba zrozumienia perspektywy i doświadczeń osoby z osobowością anankastyczną może pomóc w nawiązaniu więzi i zbudowaniu zaufania. Okazywanie empatii wobec wyzwań i trudności może przynieść ulgę i poczucie wsparcia.
2. Unikaj krytyki i osądzania: Mogą one potęgować stres i lęk u osoby z osobowością anankastyczną. Stosuj komunikację opartą na szacunku i unikaj negatywnych ocen, skupiając się raczej na konstruktywnej informacji zwrotnej, uwzględniającej pokazywanie zrozumienia.
3. Bądź cierpliwy: Osobowość anankastyczna charakteryzuje się trwałym wzorcem zachowań, który nie zmienia się łatwo. Wykazuj cierpliwość i nie oczekuj szybkich zmian. Wspieraj bliską osobę w jej postępach, nawet jeśli są one małe. Pamiętaj: przemodelowanie wzorców, które kształtowały się od dzieciństwa – wymaga czasu.
4. Zachęcaj do samopomocy: Zachęcaj bliską osobę z osobowością anankastyczną do korzystania z metod samopomocy, takich jak ćwiczenia relaksacyjne, medytacja czy techniki redukcji stresu. Może być również przydatne szukanie informacji na temat technik zarządzania stresem i strategii radzenia sobie z trudnymi emocjami.
5. Wspieraj poszukiwanie profesjonalnej pomocy: W przypadku znacznego cierpienia i/lub trudności w codziennym funkcjonowaniu, zaleca się wsparcie profesjonalne. Zachęcaj bliską osobę do skonsultowania się z psychoterapeutą i/lub psychiatrą, którzy mają doświadczenie w leczeniu osobowości anankastycznej.
6. Utrzymuj zdrowe granice: Pamiętaj, że dbanie o swoje zdrowie psychiczne jest równie ważne jak pomoc innym. Utrzymuj zdrowe granice, aby nie wypalić się emocjonalnie. Szukaj wsparcia u innych bliskich osób lub w grupach wsparcia.

Każda osoba z osobowością anankastyczną jest inna, więc ważne jest dostosowanie podejścia do indywidualnych potrzeb i preferencji konkretnej osoby. Profesjonalna pomoc i psychoterapia niejednokrotnie są kluczowe w procesie leczenia osobowości anankastycznej.

Więcej o wsparciu dla bliskich osób.